Тото Котуњо победи на Евровизија со песната Insieme, а ние бевме сè подалеку од тоа да бидеме заедно.

Живеев во Скопје. Летниот распуст заврши и јас се подготвував да се вратам за Сараево. Иако ми беше чудно тоа што татко ми не ми се јави цело лето, па ни за роденденот, решив да не мислам на тоа. Имав работа, требаше да си ја спакувам облеката и да, ски-ролот, не смеев да го заборавам тоа. Немав многу други работи.

Седев така, подготвен за пат, и ја чекав мајка ми. Таа дојде од работа и се стаписа кога ме виде. Не ù беше јасно што се случува. И кажав дека ќе одам малку во Сараево да си ги видам другарите, но дека при првата прилика ќе дојдам повторно.

„Кај кого ќе одиш?“ ме праша речиси во шок.

„Па, дома,“ одговорив збунето.

„Но, ти сега живееш тука…“

Повеќето зборови кои што ги слушаме во животот се безначајни и површни, но некои толку ти го менуваат животот што остануваат засекогаш со тебе. „Јас сега живеам тука,“ стана мојата мантра во следните години и направив сè што можев тоа да биде навистина така.

Се откажав од мојот јазик, од моите обичаи, од себеси каков што бев, друштвеноста се претвори во желба за осамување, омразата кон книгите во љубов кон книгите, неучењето во опсесивно учење, а јас од еден човек во друг. Дали тоа беше добро не знам, но знам дека беше нужно.

По неколку месеци поминати во самонаметната „изолација“ почнав да излегувам. Во Дебар Маало имаше еден клуб со име Doors, даркерско место, мистично и магично, внатре гореа свеќи и мирисаше на миризливи стапчиња. Таму за прв пат се запознав со македонската алтернативна музичка сцена, која не беше доволно позната во Југославија. Освен Влатко Стефановски, не познававме никој друг. Македонија генерално беше маргинализирана во Југославија и како што поминуваа годините во мене сè повеќе се будеше бесот заради тоа.
Мојот живот се претвори во борба за правата на онеправдените, жртвите, тивките и нена­метливите, осудуваните, оставените, забора­вените, потценетите. Сакав Македонија да биде признаена и почитувана, но тоа честопати не беше така. Јас и мојата нова земја бевме отфрлени и сè што можевме да направиме е да работиме на себеси, опсесивно, со многу жртва и предаденост. Па, ако другите го препознаат тоа, добро за нив.

За да ме оттргнат од самотијата и лошите мисли, сестра ми и Боби, нејзиниот дечко, решија да ме носат во кино. Филмот се викаше Green Card и играше во малата сала на првиот кат во МКЦ. Светлата се затемнија и филмот почна. Удобно сместени, со пуканки и сокче во рацете, наеднаш се препнавме од силен звук на тапан. На екранот едно момче во метро тропаше на пластична канта со неверојатна тапанарска вештина. Филмот продолжи и иако беше љубовна приказна, ни одгатна многу социјални вистини за Америка. Можеби само сакаше да ја испере белечката грижа на совеста за расните и социјалните проблеми во Америка, но сепак беше совршен претставник на филмовите од 90-тите, во времето кога индустријата за забава сè уште се грижеше за луѓето, наместо само за парите.
Во седмо одделение ме сместија во т.н. „српска паралелка“ затоа што не го познавав доволно добро македонскиот јазик. Бидејќи доаѓав од град во кој се негуваше духот на заедништвото и не ни знаев кој од моите другари е Србин, Хрват, муслиман или Австро-Унгарец, ми беше особено чудно името на таа паралелка во која имаше секакви народи и народности, баш како Југославија во мало, а сепак се викаше само според едниот од тие народи. Бевме девет души и тоа беше пеколно!

Во моето ново училиште во Скопје сите часови беа страв и трепет. Можеше да бидеш испрашан во секој миг, секој ден, и за мое чудо, сите знаеја сè. На првиот час по Есха, С-Х или Српско-хрватски (и сите обратно поставени варијанти) наставничката се запозна со мене и веднаш премина на работа за да ми го баждари знаењето.

Постара жена, со розов кармин на усните, и малку под и над нив, права руска школа, само стап во раката ù фалеше, почна да ме ренда „уздуж и попреко“, а јас ни туц-ни муц, само молк. Кутрата жена почна да се поти и да брефта, да пушта оган и чад од устата.

Грлото ми се стегна и гледав надолу, во клупата. Лицето си го покрив со косата која уште тогаш ми беше долга, а од очите ми капеа солзи. Кап, кап, тивко и полека…

Народот вели „тивка река брег рони“, а тие солзи изронија бразди во мојот мозок кој наеднаш се разбуди и се разбесни, сакаше да крши и урива, да фрла и да пали и тоа не наставничката, не училиштето – туку себеси. Тоа што татко ми си го олеснил животот и ми бркал врски за да не мора да учи со мене и да се грижи за моите оценки, нека му остане него на чест, но што е со мојата чест? Од тој миг решив дека работите мора да се сменат. И така во седмо одделение почнав да учам: „А, б, в, г…“

Деноноќно, без излегување, без спиење, без играње – учи, учи, глава бучи. И наеднаш сфатив дека можам, дека знам, дека вредам… а тоа е најбитното сознание кое може еден млад мозок да го стекне. Другите не мора да веруваат, ако верувам јас, доволно е.

Во училиште имав другар којшто по малку наликуваше на Ванила Ајс, висок и русокос, со косата нагоре. Физички бевме сосема спротивни, но, набрзо станавме најблиски другари. Седевме заедно во клупа, а ни по дома не се делевме, или тој кај мене или јас кај него. Понекогаш знаеја да го задеваат зашто беше висок и несмасен, а мене тоа страшно ме лутеше. Се викаше Тимур и ми беше најдобар другар, но веројатно и повеќе од тоа, тој ми беше замена за сите другари од Сараево кои што ги изгубив и кои никогаш повеќе нема да ги видам, тој беше супер-херој на другарите за мене.
Ice Ice Baby во тоа време беше хит кој ги тераше луѓето на полудување – некои од радост, а некои од очај. Со неколку другари од маалото се собравме кај мене дома, и додека Ice Ice Baby свиреше, ние шизевме. Тимур играше со неговото познато лилјачко играње, т.е. си ја отвораше и затвораше тексас-јакната со рацете, додека главата си ја клатеше напред-назад, како некоја птица.
Тимур сонуваше за тоа да направи ласер, авион, вселенски брод и пишуваше научно-фантастични приказни. Купуваше Галаксија, списание за наука и технологија, па и јас почнав да ги собирам новите и старите изданија. Можам слободно да речам дека сите основи на науката ги научив од тие списанија, зашто беа стручни и објективни. Па дури и ден-денес, кога ќе се појави шпекулација или сензација за некоја природна појава и сите ќе полудат од страв, ми текнува на некој стар текст од Галаксија и само ќе се насмевнам во себеси.

Зборувавме за астрономијата и за вселената, знаевме која планета од Сончевиот систем колку сателити или прстени има, колку ù е максимална и минимална температура и дали на неа врнат сулфурни дождови или има наоди за постоење на вода. Знаевме сè за вселената, но не знаевме ништо за девојките.

Но, кому му требаат девојки кога е посветен на науката… со добра музика во позадина, се разбира. Но, и музиката се менуваше. Се роди MTV unplugged, а јас си ја купив првата плоча, The Razors Edge од AC/DC. Песната Thunderstruck и звукот на плочите навистина ме погоди како гром. Станав зависен.

Немав пари за плочи, а очајно ги сакав. Мајка ми ми даваше пари да купувам сендвичи од Седмица за да не се делам од другарите и полесно да се вклопам, а јас штедев. Гладувањето секој ден беше мала жртва за плоча секоја недела.

„Од каде ти се волку нови плочи?“ ме праша мајка ми и тоа беше крајот на моето „купување“ сендвичи. Така почна мојата историја на пити за ужина по кои станав познат и во основно и во средно училиште.
Некои од нас живееја за музиката и напредните идеи, а Смики беше еден од нив. Овој подоцнежен основач на САФ носеше Мартинс чизми и слушаше некој тежок нојз-метал во седмо одделение. За него владееше мит дека кога лежел во болница, заради некоја скршеница, за неколку дена од здодевност ја прочитал Библијата, а понекогаш пред сите знаеше да изрецитира многу стихови од некоја од Шекспировите драми на англиски.

Но, Смики беше еден во милион, а нашата држава не се интересираше за напредни деца, туку за назадни идеи. Отворено почна да се зборува за етнички конфликти. Нам, децата, ни беше незамислива помислата еден народ (бидејќи Југославија за нас беше еден народ) да се раздели. Ние бевме целина и сплотено единство. Но, постарите кои се сеќаваа на едно поинакво минато на Југославија знаеја дека работите стојат поинаку. И беа во право.

Се шлепавме на камионот на младоста и безгрижноста дури можевме. Но, не за долго.

Југославија конечно победи на Евровизија! Но, зошто? Ако верувате во теориите на заговор, тоа што Југославија победи на Евровизија, настан со политичка позадина и идеолошка основа, токму пред нејзиното распаѓање, во време кога земјата стоеше најтешко економски, социјално, политички и меѓунационално, има некое скриено значење…
Како и да е, победничката песна Rock Me Baby не беше толку популарна колку што беше следногодишната Hajde da ludujemo… од Тајчи, но беше доволна да ни ја обезбеди победата и да предизвика општонародна радост среде тешки времиња.

Мене не ме интересираше Евровизија. Секако дека ја гледав како и сите, но отсекогаш имаше нешто во таа презаситеност од бои и светла, во лесната певливост на песните кои ти ги опседнуваа мислите како чудна мантра, нешто што ме одбиваше. Epic на Faith No More, како спротивност на сето тоа, ме привлече уште од првиот пат кога ја слушнав.

Кој може да ја заборави сцената со раката од која експлодира боја и открива едно око сред неа? Зошто, никој не знае, но окото е таму и тоа гледа и знае повеќе од нас. Подоцна Faith No More ќе ги признаат како пионери на жанрот Рап-метал кој што ќе придонесе за привремено помирување помеѓу овие два жанрови, а во мене ќе ја намали непријатноста заради тоа што рапот понекогаш навистина ми се допаѓаше.

Додека ушите ми ги параше незаборавниот риф, а ширум отворените очи зачудено гледаа во сцени на риба која умира и клавир кој експлодира, во мене одѕвонуваа зборовите „What is it? It’s it. What is it?…“ Прашањето остана неодговорено, додека други спотови се менуваа на екранот со легендарното лого во аголот.

MTV сè уште беше канал кој емитуваше музика, а најшокантната емисија беше Headbangers Ball. Сè што беше контроверзно, гласно и неприфатливо за постарите се емитуваше таму. Но, кога во 90-тите ексцентричноста стана општо прифатена мода, емисијата изгуби од својата острина, а алтернативноста навлезе во секојдневието. Ние, сепак, сè уште не бевме зрели за тоа.

Почнавме да одиме по дискотеки и јас не знаев што да правам таму, освен да седам на страна и да набљудувам. Музиката не ми се допаѓаше, пуштаа некој фанк-рап. Тогашната визија за иднината беа роботи кои се движат во ритам на брејкденсот, а друштвото го зафати треска за играње по некои веќе претходно извежбани чекори и сето тоа ми изгледаше лажно.

Седев со скрстени раце до Јасмина, мојата прва симпатија откако знам за себе, пиејќи Кока-кола и тогаш ме удри помислата дека морам нешто да направам. Се протегнав и божем случајно ја ставив раката на нејзиното рамо и тогаш ме дочека изненадување. Мојата рака допре нечија туѓа рака. Се свртев и видов дека Глава во истиот момент се обидуваше да го направи истото. Се погледнавме и набрзина ги повлековме рацете. Јасмина остана без додворувач, а дискотеката шизеше на роботскиот рап на Grandmaster Flash.

Сознанието дека мојата симпатија е воедно симпатија на другар кој го сметав за водач на друштвото, глава во донесување одлуки и секогаш најправедниот, ме поколеба. Се оддалечив од неа, се трудев повеќе да не се загледувам во нејзините црни очи, а тоа беше тешко зашто постојано бев на улица, прв надвор, последен внатре.

Имаше некоја лиричност во тоа што таа беше последна личност од друштвото која што ја видов додека влегував во автомобилот на татко ми и го ставав ски-ролот внатре.

„Ќе одиш да живееш со мајка ти некое време,“ рече татко ми, откако физички се пресметаа со дедо ми и тој замина во Клубот на борците. „Барем додека не најдам стан да се преселиме. Јас ќе ти ја спремам облеката, ти земи нешто што ти е мило, некоја играчка, што знам…“

Делуваше збунето. Го сакав дедо ми, но морав да го слушам татко ми. Го земав првото што го здогледав во мојата соба, ски-ролот. „И така ќе се вратам брзо,“ помислив, не знаејќи дека во раката држам билет во еден правец, зашто по моето заминување ќе почне војната, татко ми ќе пребега во друга држава и ќе основа ново семејство пред повторно воопшто да се видиме.

Јасмина беше надвор и играше тенис, се сврте и ми мавна, а потоа нејзиниот лик заедно со ликот на мојот град го снема засекогаш на задното стакло од автомобилот. Затемнување. Крај.

90-тите беа на повидок, нова декада беше пред нас, сепак без надежи за подобра иднина, црни облаци свиснаа над нашите глави со најава за дожд од олово, експлозивни грмотевици и вресоци на децата длабоко во ноќта. Јас се спасив од дождот, но некои од моите другари не успеаја да се спасат.

Таа деценија беше највозбудлива во мојот живот, но воедно и најосамена, а чувството на вина дека сум ги оставил другарите не ме напушташе. Сета музика на светот не можеше да го смени тоа.

1988 беше година на тешкиот метал. Не зборувам за квалитетот на водата која што веројатно никој не ја контролирал во Југославија во тоа време – верувавме во сè што пиевме и сè што примавме со нашите пет сетила, немаше дилема дека е добро – ако е наше. Но, во ред, признавам дека имаше и такви кои не веруваа баш толку слепо во Југославија. И со право – времињата беа тешки и стануваа сè потешки, токму како музиката.

Кога хеви-металот влезе во мојот живот тогаш беа популарни т.н. „пришивачи“. Половина од бендовите не ги ни знаев, но нивните костури, черепи, уништување и гитари ми се чинеа како сосема доволна причина да се најдат на мојата тексас јакна. Сепак, Iron Maiden ги знаев и ги сакав. Епските тематики, ритамот кој обзема, гласот кој те воздигнува, сето тоа совршено му одговара на младиот и несигурен дух кој си го бара местото во светот. Неретко тие пришивачи ми носеа проблеми.

„Вади парите!“ со Харе нè пречекаа членовите на бандата Кореја кои оперираа во реонот околу „Вечниот оган“ и Спортскиот Центар „Скендерија“. Оддавав впечаток на јако момче, што всушност не бев, и тоа веројатно ги предизвикало. А можеби ме нападнаа и затоа што не им се допаѓаа сатанистичките симболи на хеви-металот во близина на вечниот оган што ја навредуваше нивната азијатска филозофија, но за жал, додека ми ги пеглаа забите не ми кажаа дали се прокомунистички или проамерикански ориентирани. Шегата на страна, ме натепаа за пари, а кога се тие на тапет, филозофијата и религијата се второстепени.

Многупати сакав да верувам дека сум дете од улицата, зашто во одредена смисла и навистина бев тоа. По смртта на баба ми, дедо ми се повлече и го изгубив најверниот другар. Сè повеќе време поминуваше во Клубот на борците, свето место на ветераните од Втората светска војна каде што играа бочање и карти, а дедо ми често губеше. Подоцна дознав дека му ги гледале картите во фотогреј очилата за вид чии стакла се затемнуваа под голите сијалици во зачадените простории на клубот.

Кој знае, можеби тоа беше само љубоморна лага на татко ми, зашто дедо ми сите го познаваа како човек-калкулатор – можеше да множи големи броеви без да трепне и наоѓаше грешки во редици статистички податоци без употреба на сметач, но најмногу од сè – како некој магионичар, секогаш пронаоѓаше детелинки со четири листа и ми ги даваше. Требаше само да погледне во полјанка со детелини и ете!
Сепак, откако остана сам, беше само сенка на мојот поранешен дедо. Новиот дедо знаеше да ми се налути без причина, па да фрли пепелник на мене, но знаеше и да ме заштити пред бесот на татко ми, кој беше разочаран од два разводи и деца расеани кој знае веќе каде.

Пушеше по три кутии цигари дневно, а јас барем една кутија месечно ако го сметаме секундарниот чад. Но, знаев и јас да запалам понекогаш, колку да го видам ефектот којшто толку го пленеше. Бев сам, пред мене цигарата и запалката, а до мене празна чаша. Запалив и вовлеков. Вкусот кој не можев да го дефинирам, а би го споредил со метал и гума кои горат ми ја исполни устата заедно со плунката која почна да се лачи како луда. За тоа беше чашата. Плукав и пувкав и ми беше одвратно, но морав да истрпам. Тоа беше нужно зло на растењето сам.

Ме одгледа улицата и нејзините правила. Не бев сурово момче, никогаш не сум бил, мојата нежна надворешност ме спречуваше во тоа, но бев смртно верен на другарите и друштвото. Никогаш не би ги предал, за ништо на светот. А сè би им дал – и им давав. Секоја кожена топка која што ми ја носеше татко ми од ОРЛ семинарите по Европа несебично ја делев со друштвото, секој рекет, секое тениско топче – и секогаш останував без ниедно, сите потонуваа во грмушките и шумите на падините под нашата улица на ридестото Сараево, а некогаш сјајните и шарени кожни фудбалски топки брзо стануваа платнени крпеници. Но, така живеевме сите – не признавајќи ја приватната сопственост и градејќи заеднички добра. И ако некој го прекршеше тоа непишано правило – тешко нему.

Друштвото замолчи и играта наеднаш престана. Славевме роденден кај Ведо и сè одеше одлично. Социјалистичките соленки совршено се мешаа со капиталистичката Кока-кола и правеа возбудлива пенлива хемиска реакција во чашите. Слушавме музика и тогаш како контрапункт на сериозноста и епската големина на мојот омилен Seventh Son… од касетофонот допре Push It на Salt-n-Pepa, едноставна, проста, заразна, шеговита, сексуална… сè она што не беше хеви-металски како да беше олицетворено во таа песна, а мене опасно ми се допаѓаше, и затоа се срамев од себеси. Но, тоа не беше причината за шокот. Молкот настана кога еден од другарите се пикна под креветот за да ја најде падната соленка и од таму извлече совршено нов рекет за тенис, недопрени топчиња, ненадувани фудбалски топки и што уште не! Духот на споделувањето беше изневерен. Никогаш повеќе не гледав на Ведо како порано и од тој момент имав воздржан однос кон него.

Но, друштвото како целина не се смени, секогаш наоѓаше начини да оди напред, да заборави, да си ја обнови енергијата преку игра, преку измислување нови правила и нови начини на играње. Ведо се реши да сподели некои од неговите тениски топчиња со нас, а ние таа иницијатива ја пречекавме со тоа што собравме неколку вреќи од компири и ги поврзавме во тениска мрежа. Играта продолжи.
Се чинеше дека друштвото како целина секогаш живееше во духот на уште една популарна песна од времето, Don’t Worry, Be Happy, додека истовремено светот полека се подготвуваше за падот на CCCP и на социјализмот. Југославија се обидуваше да го одржи сопствениот самоуправен социјализам и мизерно не успеваше. Be Worry, Don’t Happy како што многу години подоцна ќе рече Рамбо Амадеус, стана сè поактуелно.
Економските реформи од 1988 година како последна мерка за оправање на веќе кутнатата економија на Југославија не успеаја. Уште тогаш почнаа да се појавуваат јавни опоменувања дека националистичките и социо-економските несигурности во Југославија ќе доведат до вонредна состојба, а ние бевме сосема несвесни на тоа.

За нас, децата, Југославија немаше смрт и беше посилна од кога и да е, а економијата…. ние знаевме како да се справиме и со тоа. Јаско славеше роденден и во духот на ново­времскиот социо-капитализам, нè покани да учествуваме во циркусот со наши точки. Харе како највеселиот и најинвентивен член на друштвото веднаш се пријави. Изведуваше кловновски точки во кои што се сопнуваше, правеше пантомима, возеше два велосипеди и истовремено паѓаше, а ние се виткавме од смеа.

„А сега,“ викна театрално Јаско, со лице кое искажуваше очигледно задоволство од успехот на самоуправувачкиот циркус (каква што впрочем беше и Југославија во тоа време), „ве поканувам да учествувате во наградната игра!“ Сите бевме воодушевени и зборот „награда“ одекнуваше во нашите глави како ветување вообличено во прекрасни слатки, шарени лижавчиња, светкави играчки и топки од соништата. Наместо тоа Јаско ни објасни дека треба да платиме за да добиеме ливче. Се побунивме.

„На секое ливче,“ продолжи Јаско без двоумење во гласот „има број, а секој број одговара на некоја играчка.“ Надежта ни се врати и несигурно, но предизвикани од можноста да добиеме нешто убаво, му дадовме пари. Првите неколку ливчиња беа без добиток, но бевме подучени дека такви се сите игри на среќа – некогаш добиваш, некогаш губиш.

И навистина Харе доби количка толку излижана што молеше за префарбување, Деба се израдува на полуискористено тефтерче со Штрумфови на корицата, а јас добив Индијанец без една рака. И некои други добија слични подароци, но подобро е и тоа отколку ништо – а многумина го добија токму тоа. Друштвото не беше задоволно. Започнаа силна расправија околу тоа кој што добил и дека Јаско нè измамил. Тој се бранеше со неговиот претприемачки дух и ни велеше дека таква ни била среќата.

Тогаш се појави мајка му, праведна и строга жена од која Јаско се плашеше како од оган. Кога дозна што направил, ни ги собра старите и излитени играчки и извади кутија со нови и многу поубави играчки, ги обележа со бројчиња и направи ливчиња на кои немаше повеќе губитници, освен еден – нејзиниот син, кој што за целото тоа време седеше со скрстени раце и намуртено лице, додека друштвото ликуваше од среќа.

Јаско беше пред времето. Тој беше олице­тво­рение на она што многу години подоцна ќе стане вообичаена појава за сите поранешни републики на Југославија, суровиот капи­тализам, транзиција без крај во која што секој е оставен да се бори за себе и да преживее како што знае и умее, со лага, измама, што и да е – нужно е.

Државата не нè заштитуваше повеќе и не ги опоменуваше тие кои што сакаа да направат зло, не им ја расипуваше валканата игра и на губитниците не им даваше втора шанса.
Јас поминав подобро од моите другари – се спасив од уништувањето на мојот дом и со смртта на Југославија добив мајка, но народот преку ноќ стана сираче оставено само на ветриштата на времето.

Температурата таа зима се спушти под -20°C, но тоа не го спречи татко ми да одиме на скијање на планината Јахорина.

Песната Where The Streets Have No Name од касетата во стариот касетофон во зелената Лада Рива од 82-ра допираше како од далечина. Ритмичкиот звук на гитарата се мешаше со ‘ржењето на автомобилот по планинскиот пат, додека зимзелените дрва покриени со снег минуваа покрај нас. Татко ми намерно нагло го вртеше воланот лево-десно, а колата забегуваше кон банкините прекриени со огромни наслаги снег и шлајфуваше, додека ние се киневме од смеење. Бев среќен.

Следеше Don’t You Forget About Me од Simple Minds, но заборавот неминовно дојде и животот продолжи. Годината беше 2001 и повторно, прв пат по десет години, бев во мојата родна држава. Тетка ми ме чекаше на автобуската. Сè уште беше крупна и не престануваше да зборува, освен кога земаше длабок здив од цигарата „Филтер 57“ која постојано ù висеше на ќошот од устата. Зелената позадина и црвеното змејче на кутијата цигари, за кое како дете мислев дека е жапче, неодоливо ме потсетуваа на мочуриште, а околу него магла од чад во која постојано беше завиткана тетка ми.
Да знаев дека таа посета ќе биде последен пат кога ќе ја видам, можеби ќе ù кажев колку ми значеше, дури и кога ми ги зашиваше намерно скинатите дупки во фармерките со внатрешни шарени платненца по што никогаш повеќе не ги носев. Да, можеби ќе и кажев дека ја сакав дури и кога ме тераше да се дружам со „одликаши“ кои ми беа неверојатно здодевни и од кои бегав како од чума.
Во 1987 година во мојата улица имаше повеќе верни другари, отколку одликаши. „Сакаш да си играме беља?“ ме праша еден од тие луѓе кои денес веќе не постојат, а загина од подмолна српска граната исфрлена поради балкански инает на првиот ден од ослободувањето на Сараево. Го викавме, сосема соодветно, Бељо. Тој беше олицетворение на духот на улицата која беше сурова, но праведна, а во неа владееја непишани закони и правила кои ги почитуваше секое дете.

„Сега,“ викна Харе и двајцата со цела сила ги фрливме грутките кал измешани со бобинки кои пуштаат црвена боја на терасата на Белокосецот. Тоа беше наша одмазда за скршената санка само затоа што му правевме врева пред станот. Никој не го напиша природниот закон на улицата, но сите деца го почитуваа за да се зачува природната рамнотежа помеѓу жителите на улицата.
Во 2001 година моите улици немаа име. Имаа други имиња, за мене непознати. Непознати беа луѓето околу мене, освен мојата девојка која цврсто ме држеше за рака. „Зошто ти се толку ладни рацете?“ ме праша, но секако знаеше, штом дошла со мене на тоа неизвесно патување, знаеше дека моето срце беше толку стегнато што повеќе не пумпаше топлина во моето тело.
„Ги сонував тие улици секоја вечер со години, но во моите соништа тие беа повистинити, отколку во реалноста“ ù кажав подоцна кога веќе бевме заминати и мојот град кој не беше мој и моите улици кои немаа име беа далеку зад нас. Можеби е подобро да ги оставиме таму.

Порано искрено верувавме дека одиме напред. Но, знаевме и да се насмееме на своја сметка. Во 80-тите го споредувавме некогашниот успех на проектот „Братство и единство“ со тогашната реалност и во таа споредба совршено се вклопи домашната серија „Подобар живот“.

Дедо ми не сакаше да ја гледа, бидејки таа ја навредуваше Југославија за која тој примил куршуми, изгубил роднини и лежел на Голи Оток и можеби од истиот инает сакаше да ја гледа американската серија „Династија“ која колку и да им беше далечна на Југословените сепак ги привлекуваше со нешто – веројатно го наговестуваше она што во децениите кои доаѓаа ќе стане и нашиот сон, пан-американскиот сон.
Но, ние децата, освен вртоглавица од шпицата на „Династија“ не добивавме ништо од тие серии. Нас нè интересираше играта, дива, нескротлива и неограничена, бевме бесни, енергични и ни требаше вентил.

Кога Guns N’ Roses влегоа во нашиот живот нешто резонираше во нас. Времето беше подготвено за бура. Луѓето не знаеја што носи иднината, но сè уште веруваа во зачувувањето на стариот поредок. Братучед ми беше дел од генерацијата помеѓу.

„Изгаси го тоа дерење!“ ми влета во неговата соба еднаш кога им бев на гости и ми ја исклучи касетата на најдобриот дел од Welcome to the Jungle токму кога џунглата од песната влегува во твојот свет и го исполнува просторот со летечки гитари, чад и оган, пиштоли и рози…

„Слушај малку добра музика,“ ми рече и стави друга касета. И додека звукот на Идоли, за мене тогаш несфатливо здодевен и помодарски, ја пополнуваше собата, заминав во друга просторија и таму продолжив да сонувам за моите идоли. Извадив пенкало од ранецот кој го носев во викендите кога престојував кај тетка ми и почнав да го цртам крстот со черепите на членовите на бендот врз својата кожа.
Апетитот за уништување ме обземаше.

Ги гледав на телевизија и од тогаш песната постојано ми се вртеше во главата. Решив да си купам касета, но децата тогаш немаа сопствени пари, бев слушал муабети за џепарлак, но верувајте ми во социјалистичките земји тоа беше само мит, зашто беше незамисливо дете да поседува пари. Освен неколку денари за мастики или сокче не нù даваа повеќе. А да барам пари од татко ми, ми се чинеше невозможно. Така решив да штедам на мастиките и за неколку недели можеби би собрал пари.

Стоев пред продавницата со касети со парите во рака и кога ми ја подаваа касетата ми се чинеше дека ми го даваат светиот грал. Членовите од бендот на опаковката беа насликани како излетуваат од планетата Земја, а мене ми се чинеше дека влетуваат директно во мојот ум. Касетофонот се огласи со дотогаш невидена сила и во мене поттикна соништа за нешто големо и грандиозно. Повторно се вратив на првата песна и повторно и… тоа попладне, додека седев во собата на татко ми која што беше неговиот приватен свет, толку далечен и туѓ, ми се виде како освојување на нови територии на умот, мојот личен Final Countdown, сон за заедништво, обединетост и разбирање од кое што и државата и ние двајца бевме далеку.

Но, светот не сопираше, часовникот одброју­ваше: 10, 9, 8… се подготвувавме.

„Зошто ти е ова?“ ме праша мајка ми пронаоѓајќи нож скакулец во мојот ранец.

„За самоодбрана. Сите во друштвото имаат,“ одговорив збунето, како да ме праша за што ми е топка или велосипед.

„Ова е опасно,“ рече таа и до ден денес не знам како успеа да го скрие тој скакулец без да забележам и никогаш повеќе да не успеам да го најдам.

… 7, 6, 5, 4… влеговме во кола. Со сестра ми седевме на задното седиште, а под нас стандардниот југословенски чаршав за пату­вања на море.

… 3, 2, 1… тргнавме на море! Мајка ми не можеше да ги одвои очите од мене. Се срамев, но знаев колку ù значи првото лето кое го поминувавме заедно од мојата трета година, првиот одмор кога татко ми дозволи да одиме заедно.

Ја „запознав“ не толку одамна, можеби година дена пред тој одмор. Претходно ја знаев како „жената која ми праќаше пакети по пошта“ и кои ги исчекував со радост и чувство на вина дека не возвраќам. Сите интересни боички и пенкалца, вкусни колачи, играчки и писма кои за мене беа воедно и радост и тага, сепак не можев да ги поврзам со ниту еден лик. И затоа го пронаоѓав во тетка ми или во мајката на мојот најдобар другар Харе и кога одев кај него мечтеев дека неговите родители се мои, дека сум дел од една целина, наместо преполовен… И мајка ми беше преполовена, сега, кога сум родител, знам. Но, тоа што не го знаевме е дека и државата беше преполовена на тие кои веруваа во неа и на тие кои сакаа да се одделат. Помислата на одделување на првите им изгледаше како да се осудиш да бидеш сирак, дури и полошо од тоа, им беше незамислива.

Ние во Босна бевме дел од таа половина која веруваше во Југославија. Во ниту една друга република не се колнеа со „Тито, драги!“ и во ниту една друга република не беше така плански граден духот на заедништвото.

„Дај ми мене,“ му кажав на Махер и се фатив за работа. Вртев јагне во неговиот двор за прослава на Бајрам. Двајцата се менувавме наизменично и кога ќе влезеше некој постар ни даваше по некоја паричка, а ние пресреќни вртевме посилно и побрзо. По успешно завршената работа нè нагостија со сомун и парче јагнешко месо кое со сласт го излапавме. Бевме со полни стомаци и срца, среќни и задоволни, исто како за Велигден кога се кршевме со јајца. Споделувавме сè и славевме сè, и Божиќ и Бајрам, постојано заедно, дур не нè разделија.

Секоја вечер, тоа лето Титово, 1986-та година, на островот Хвар седевме во дворот од куќата на тетка ù на мајка ми и игравме карти.

На само десетина метри под нас бранувањето на морето ги нагризуваше карпите и создаваше милиони породилишта и јасли за комарците. Звукот на штурците беше надгласен само со песната Orion на Metallica од нашето касетофонче, која започнуваше тивко и мистично, но потоа гласно го параше воздухот тежок и заситен со мирис на Аутан.

„Ти убаво свирела,“ му велеа моите најдобри другари од Хвар, двајца браќа Унгарци од Војводина, на мојот братучед, тапанар од Белград, додека ги преслушувавме демо снимките од неговиот бенд Revolt.
Летото заврши и откако со последни напори ги напикавме сите работи во Заставата Стокец, се свртевме уште еднаш кон куќата која нè поздрави со графитот „Куќа на педери.“ Едноставно бевме грешни луѓе на грешно место.

Имав осум години и Африка беше во неволја. Светот се мобилизираше на чело со најголемата ѕвезда, Мајкл Џексон, која го предводеше хорот од други ѕвезди со песната We are the world. Беше незаборавно и секој што е роден кон крајот на седумдесеттите го памети ова како магичен момент во кој светот се обединил за да стори нешто за оние кои имаат помалку. Подоцна дојде и Live Aid. Западот колективно си ја переше валканата совест преку музиката.

Сликите на прегладнети црнчиња на кои им се гледаат ребрата под подуениот стомак од паразити оставија длабок впечаток врз нашето детство. Чувствувавме срам, речиси и чувство на вина, затоа што ние имавме доволно храна и вода, уживавме во бесплатно здравство и школство, а да не зборуваме за сите поголеми удобности во животот. Но, дали и ние бевме светот?

Олимпијадата заврши и Југославија конечно го доби заслуженото место во светот како остварување на сонот на нашиот Маршал на бел коњ кој нè поведе во посветла иднина. Но, тој замина, а иднината почнуваше да изгледа сè помалку светла. По Олимпијадата како да се скршија сите илузии и се зачна никулецот на она што ја донесе инфлацијата, националната омраза, територијалните апетити и војните. Патеката за боб санкање по која некогаш фрчеа светски шампиони веќе беше покриена со мов.

Но, децата не го почувствуваа тоа. Ние продолживме, во традицијата на Олимпијадата, да го градиме позитивниот дух на спортот и на заедништвото. Секој од нас имаше палка за хокеј, а наместо пак користевме топка за тенис и беше страшно забавно. Првите снегови се напластија на улицата и ние вредно и предадено поминавме цело попладне за да го натапкаме снегот кој достигнуваше висина над нашите глави, а наутро излегувавме од дома и се фрлавме главечки во снегот.

Тимот од другата улица играше против нашата улица. Непотребно грубите гости физички доминираа над нас на нашиот домашен терен. Еден од противничките играчи беше особено агресивен. Ме сопна неколку пати, но премолчив, беше поголем, посилен и поагресивен. Повторно ме сопна.

Во тој миг се присетив на приказната која што еднаш ми ја имаше раскажано татко ми. „Ме запишаа во ново училиште,“ раскажуваше тој. „На големиот одмор сите деца излегоа надвор. Иако се срамев, се натерав да излезам и да се обидам да стекнам некој пријател. Но, тоа не беше лесно и така седев сам глумејќи незаинтересираност. Тогаш ми пријде еден тип. Разговорот почна наивно, но тој набрзо ме праша зошто сум го тепал брат му. Се правдав дека не го познавам брат му и дека тоа не е вистина.

„Еј Грами, баткава ми вика дека сум лажго,“ викна тој и еден грамада тип откорнат од којзнае која околна планина зачекори заканувачки кон мене. Нозете ми се пресекоа, но во истиот момент сфатив дека постои само еден начин да се извлечам од ситуацијава. Кога грамадата се доближи знаев дека имам шанса само за еден удар. Го плеснав по забите без предупредување и толку силно што се струполи како круша. Неговиот другар пребледе, набрзина го крена и двајцата избегаа како муви без глава. Од тој ден никој никогаш повеќе не ме чепна во тоа училиште.“

Лежев на асфалтот и во таа секунда целата приказна на мојот татко ми се премота во главата. Не сакав, но знаев дека морам да го сторам тоа. Рипнав како да ме удри струја и му зададов силен удар со нога по телото. Тој се стаписа и тогаш силното момче од кое сите се плашеа почна да ми се извинува. Никому не му се веруваше. Од тој момент дури и другите членови на тимот беа многу повнимателни кон нас, а секој пат кога ќе ме удреа ми се извинуваа. Тој ден бев херојот на друштвото.

Но, не за долго, зашто друштвото имаше многу поважни херои. На крајот од улицата се наоѓаше месната заедница, а во неа имаше флипери и кино. Секоја сабота се даваа филмови со Брус Ли, Сталоне, Шварценегер, Чак Норис, Џеки Чен и други идоли од нашето детство. Една сабота го даваа Роки IV и возбудата од новите авантури со кои нè пречекуваше добро познатиот лик растеше.

Студената војна беше во кулминација. Русите беа претставени како фанатици, жедни за американска крв, но на крајот сепак хумани во нивното препознавање на демократските вредности и човечноста. Но, нас не нè засегаше политиката, туку победата на Роки кој секогаш примаше многу удари и се враќаше од речиси мртвите за да ги зададе неговите победнички крошеа и директи. Архетипскиот филмски лик кој што се крева во името на сите мали и поразени, херојски ги надмина сите очекувања.

Eye Of The Tiger на Survivor започна. Роки се врати и зададе еден удар, па друг, па трет… големиот, непобедлив силеџија почна да се клати, бран на возбуда ја облеа салата и јас почнав да удирам со рацете во седиштето пред мене. Рацете ме болеа, но не престанував, зашто сакав Роки да победи, сакав големиот лош Русин да падне во името на гладните, слабите и онеправдените. Сред трансот ја кренав главата и погледнав во полутемницата на кино-салата. Сите го правеа истото, сите удираа во седиштата пред нив, бевме сплотени, единствени, нè носеше една желба, една идеја, еден заеднички сон.
И тогаш Америка победи.

Темен ходник со скали направени од големи парчиња камен извиткан од годините во кои врз нив забрзано газеа илјадниците ситни чекори на деца со тешки мисли во умот и уште потешки ранци речиси поголеми од нив. Тогаш училиштето се викаше „Силвије Страхимир Крањчевиќ“ или популарно скратено како ССК.

Дворот на училиштето беше избразден од корењата на огромните дрвја кои му пркосеа на асфалтот и не го признаваа урбаниот затвор во кој луѓето сакаа да ги оковаат. Училиштето подоцна стана познато по големиот ѕид кој што го обиколуваше дворот и кој што хумористичната група „Надреалисти“ го искористија за снимањето на нивниот легендарен скеч за борбата помеѓу две различни групи ѓубреџии од Западно и Источно Сараево кои си префрлуваа ѓубре едни на други. И навистина Сараево наскоро потоа стана поделен град, на еден поинаков, посериозен и потрагичен начин.

Тоа училиште чуваше многу тајни, како тајната за паѓањето на дедо ми по скалите додека брзал да стигне на мојата родителска, операциите потоа, тромбот, моето заминување за Скопје, неговиот телефонски повик од болницата, неговата смрт и немањето можност за простување… но сето тоа беше подоцна.

Во 1984-та беше популарен хитот Thriller на Мајкл Џексон. Бевме сами со баба ми дома. Таа пеглаше, а јас гледав телевизија, додека соседите се повикуваа на кафе со чукање по радијаторите. Спотот почна невино, а продолжи ужасно. Лицето на Мајкл Џексон, како наговестување на она што ќе стане со него во годините кои доаѓаа, се претвори во лице на чудовиште и јас се замрзнав. Се пикнав во скутот на баба ми. Таа беше силна жена која преживеала војни и глад, студ и реуми, дијабетес и години во чекање додека нејзиниот сопруг бил во затвор на озлогласениот Голи Оток и со нејзината појава оддаваше стравопочит и чувство на сигурност.

„Што ти стана?“ ме праша загрижено, но не го дочека одговорот зашто мора да го видела она што беше на телевизорот. „Де, де, не плаши се. Тоа е само филм,“ рече и ме погали по главата. Ги затворив очите и ја свртев главата настрана. Светлината од лустерот стана силно жолта. Јасно го видов сонцето над мене, големо и топло, го слушнав звукот на брановите од морето и тивкиот, нежен ветер кој ме галеше
по косата…

Кога ги отворив очите таа веќе не беше тука. Замина и остави двајца мажи и едно дете со нерешени меѓусебни проблеми, растргнати од разводи, недоразбирања, судови и киднапирање деца. Живеев во страв, и тоа не поради Thriller или поради филмот Стравот во улицата на брестовите, којшто беше популарен тогаш. Секако дека се плашев од нив, но многу повеќе стравував од претставата за мајка ми наметната од луѓето со кои што живеев и кои неизмерно ги сакав. Во таа претстава и во моите соништа таа беше лошата вештерка која ме бркаше, а јас безумно и очајно се обидував да избегам за на крај да паднам во бунар без дно – секоја ноќ. Се будев со врескање, а до мене беше дедо ми кој толку цврсто спиеше што ништо не го будеше.

И тогаш почнав да гледам привиденија, работи кои не постоеја, а сепак беа пред мене. Секое будење од сон ми носеше нова загадочна форма која речиси можев да ја допрам со рацете пред да исчезне. Знаев дека тие форми сакаат нешто да ми кажат, но никогаш не одгатнав што, зашто не ни размислував многу во врска со тоа. Да, децата сакаат да живеат, а не да размислуваат, особено кога надвор се случува нешто волшебно и неповторливо – Зимските Олимписки Игри во Сараево во 1984.

Една од ретките фотографии од моето детство кои сè уште ги имам и кои не биле изгубени во виорот на војната е сликата со Вучко, маскотата на Олимписките игри, кој бил многу повеќе од само тоа. Волкот од шумите на Југославија, гордо и храбро животно кое живее во глутница и своето постоење го засновува на неа. Без глутницата тој е само волк самотник, осуден да ги живее деновите во исчекување на крајот, а такви што наскоро ќе станеме и ние.

„Дете, стани,“ ми рече фотографот. „Ајде, пушти го Вучко, треба и друг да се слика,“ а јас цврсто
го држев и не сакав да го пуштам. Сакав да биде мој зашто тој ми даваше сигурност и сидро во животот, нешто позитивно и весело, нешто на што можев да му се радувам. И не само тоа, тој го развеселуваше забавиштето и поради него сите готови пиреа со мирис на прашок за перење, макароните со сирење препечени до непрепознатливост или оризот кој пливаше во масло, стравот од физичка пресметка со
посилните или болката од ударот на линијарот на воспитувачката врз мојата детска рака, ми се чинеа речиси подносливи.

Баба ми почина, го видов татко ми прв пат во животот како плаче, вториот пат ќе биде за шест години, откако ќе се прости од мене, Зимските олимписки игри завршија, станав првооделенец, но ништо од тоа не беше битно, зашто во мислите ми беше само таа – првата симпатија.

Извадок од книгата „3 минути и 53 секунди“ (Готен, 2015)

Книгите од едицијата „Мала фактопедија“ се насочени кон помладата (и постарата, зошто да не!) популација и нивното запознавање со некои од позначајните личности од светот на науката, уметснота, музиката, културата и значењето кои што го имале тие за човештвото, но и на нашите животи. Истражете ги „необичните факти“ од нивниот живот и инспирирајте се да дозјаете повеќе за тоа што ги прави овие луѓе особени, можеби ќе посакате да направите нешто повеќе за себеси, луѓето околу вас, и – зошто да не – да го смените светот!

Ова е нашата најнова книга:

Jаболкото на Њутн!… и други необични факти од животот на Исак Њутн

Приредил: Бранко Прља
Едиција: Мала фактопедија: наука
Година: 2018
Формат: 10 см
Обем: 92 стр.
ISBN: 978-608-65839-6-5

Проверете ги и нашите претходни изданија од оваа едиција:

Необични факти од животот на Алберт Ајнштајн

Приредил: Бранко Прља
Едиција: Мала фактопедија: наука
Година: 2017
Формат: 10 см
Обем: 60 стр.
ISBN: 978-608-65839-5-8

Необични факти од животот на Никола Тесла

Приредил: Бранко Прља
Едиција: Мала фактопедија: наука
Година: 2017
Формат: 10 см
Обем: 60 стр.
ISBN: 978-608-65839-4-1

1990 година. Заминувам од Сараево засекогаш. Наскоро по моето заминување ќе започне војната и никогаш повеќе нема да се вратам таму. Тие што ме познаваат, знаат дека другарите ми се најзначајна работа во животот. „Прв на улица, последен дома.“

Во мојот нов дом, Скопје, немам другари. Но, затоа го имам мојот скирол со флуоресцентни пластични сопирачки, како Џош Броулин од филмот Трешин и од славните дречливи 80-ти. „Фурам“ по улиците на мојот за мене непознат и нов град, иако Скопје е градот на моите претци. Првото што го забележувам додека го рендам асфалтот е бескрајната рамнина, големите булевари и патеките за велосипеди кои што ми овозможуваат непречено и долго, долго возење. Ова е невообичаено за некој роден во Сараево и навикнат на стрмните ридишта и тесните улички.
Моите осамени возења низ Скопје на скирол или на мојот Беемикс излепен со лепенки ме водат од Дебар Маало, покрај кејот, преку Камениот мост до „Култура“, во зградата на Музичкото училиште. Детето коешто ги сакаше луѓето, станува момче коешто ги сака книгите. Поминувам часови и часови во големата книжарница „Култура“, во нејзиниот голем темен хол, додека тетките зад касата и фикусите до полиците со книги немо ме гледаат.

Надвор ме чека мојот велосипед и потоа со новата книга во ранецот се упатувам пред МНТ кон закривените странични површини одлични за залетување и отфрлување и безбројните скали кои ја прекршуваат рамнината и ме воведуваат во нови авантури.

Во Сараево, од мојата улица кон некогашната „Хајдук Вељкова“, водеа големи и долги скали кои беа предизвик за секој добар возач на беемикс. Веднаш потоа се спуштавме кон Музичката академија и Католичката катедрала и завршувавме во чаршијата каде што вешто ги избегнувавме луѓето. Во мојот нов град, скалите пред МНТ ја нудат истата возбуда, но овој пат без верниот другар до мене и заедничката насмевка, купувањето сладолед и Кока-кола во локалната самопослуга таа после-олимписка 1985-та година.

Повторно во Скопје, неговото бескрајно рамно пространство, стариот Камен мост, книжарницата Култура, платото пред МНТ и потоа, ново откритие, Табернакул, новата книжарница во самите простории на МНТ, а внатре – новиот свет на алтернативната книжевност, стрип и уметност, првата „Маргина“ број 2, списание кое што ми го менува светогледот засекогаш.
Наскоро во мојот живот навлегуваат нови другари, кои што малку ми ја намалуваат болката од новонастанатата состојба во мојот некогашен град, металните дождови, тресоци и крици, незнаењето за судбината на моите поранешни другари.

Со новите другари, Тимур и Владо, постојано се предизвикуваме и докажуваме, кој е похрабар, посилен или подобар. Независно дали сме на Водно и се тркаме кој прв до горе, или сме зад Зоолошката градина и се качуваме на ѕидот кој што ги заградува дивите свињи, со план да ги ловиме со копја, како Рамбо во истоимениот филм од 1982 година.

Повторно пред МНТ.

„Кој ќе оди прв?“ прашувам.

„Тимур е најголем, тој ќе ни прави индијанска, а ние ќе се качиме, после ќе го повлечеме,“ кажува Владо.

Набрзо сме на покривот на МНТ и се упатуваме нагоре. Тие што ме познаваат знаат дека имам страв од висина уште од дете, но Тимур и Владо сè уште не ме знаат добро и морам да го кријам стравот. На врвот сме и легнуваме покрај работ. Погледнувам надолу и нозете ми се пресекуваат. Сепак, наскоро се опуштам и уживам во погледот од висина на мојот нов град, задоволен од победениот страв и постигнатата „мисија.“

Во нашата детска наивност си правиме „филмови“ за зимата која што доаѓа. Ќе ги земеме моите пластични скии, кои што секој член од моето поранешно друштво ги имаше во студеното и снежно Сараево, и ќе се спуштаме по покривот на МНТ надолу… а потоа кога ќе дојдеме до работ… никој не знае.

Но, едно знам – пред нас е бескрајноста на фантазијата!

Берт Стајн
21.06.2016
(текстот е објавен како дел од книгата за изложбата „Херои за еден ден“ во МОБ)

Во источната филозофија и будизмот постои еден концепт наречен „непостојаност“[1], а во античката западна филозофија истото го поистоветуваме со Panta Rei на Демокрит „Мрачниот“ што го преведуваме со „се’ тече, се’ се менува“. Во модерната поп-митологија на овие два концепти се надоврзува популарното “Seize the day”[2] или „Carpe Diem“[3] кое го преведуваме со формата „искористи го денот“. Сите овие кондензирани филозофии кои го нашле својот пат во популарната култура преку т.н. one-liners, според американската терминологија, го содржат истиот будистички корен на постојаното менување, немирот и инхерентната особина на вселената да биде во постојано движење. Човекот треба да се прилагоди на таквата природа на нештата и да направи најмногу што може, а тоа е да го искористи овие инстант-филозофии за сопствена корист и да извлече најдобро што може од тоа, т.е. во вистинскиот модерен дух, да го искористи денот.

Но, и покрај таквата намера на модерниот човек да ги прилагоди овие филозофии на секојдневниот практичен живот, постои нешто длабоко вознемирувачки во нивната суштина. Во античките западни филозофии кои ги поставија идеолошките основи на модерната западна цивилизација, светот настанал од хаос, кој е состојба на краен немир, и од него настанал „ред“, или т.н. космос, светот кој го познаваме, кој се потпира на принципите на каузалитет и јаснотија, свет кој го разбираме и можеме јасно да го дефинираме. Во тоа јасно се гледаат и корените на западната спиритуалност, кои се засновани на едноставни правила и напаствија за дејствување кои треба да ги почитуваме ако сакаме да живееме во хармоничен и осмислен свет, наместо во хаос, внатрешен или надворешен. Науката, особено физиката, површно гледано ни се чини дека се согласува со ова гледиште. Живееме во еден небаре механички свет на Декарт во кој секоја причина има последица и секое делче функционира зависно од целината. Светогледот на Њутн, па дури и на Ајнштајн, не нуди суштински поразлична слика за вселената која е водена од закони, иако формално поинакви од тие на Декарт.

Значи, постојат јасни закони според кои се води светот, но ако погледнеме поблиску, како во сцената со градината во филмот „Синиот сомот“ на  Дејвид Линч[4] каде што идиличната претстава на американскиот приградски живот врамена во сцената на таткото кој полева трева во градината се нарушува со неговата смрт и не’ воведува во реалноста на „не толку идиличната“ зелена градина каде што постои еден друг живот на инсекти, постојано движење, нескротливата природа во која нема правила, емоции или хармонија, со еден збор, ако погледнеме поблиску, ќе видиме хаос.[5]

Таков увид во вистинската состојба на природата ни пружа квантната физика (и поегзотичните теории на хаос, нишки и слично), која покажува дека во основата на природата не се наоѓа ред и логика, туку хаос, парадокси, постоење на иста честичка на две места, спонтано исчезнување и појавување на друго место, врзување на честички со „језиво дејство на далечина“[6], а се чини дека во оваа теорија ни самата светлина не може да се реши дали е честичка или бран, па се однесува на еден или на друг начин, во зависност од тоа… внимавајте – дали ја набљудуваме или не! Јас нема да се преправам дека ја разбирам квантната физика и не сум физичар, но нејзините концепти длабоко ме фасцинираат. Еден од основачите на квантната физика, Шродингер[7], кажал: „Ако мислиш дека ја разбираш квантната физика, не ја разбираш“, па се надевам дека во тој контекст ќе ми дозволите да ви ја пренесам мојата фасцинација без да се сомневате во мојата стручност.

Но, се поставува прашањето, како од индиската филозофија дојдовме до квантната физика? Како прво, најбитните научници во проучувањето на атомскиот и квантниот свет, Шродингер (нобеловец, познат и по неговата мачка[8]), Хајзенберг[9] (принцип на несигурност, нобеловец и познат во поп-културата по серијата Braking Bad[10]), Опенхајмер[11] (таткото на атомската бомба) и, на крај, но не последен, Нилс Бор[12] (нобеловец), сите ги читале индиските текстови како Ведите и Упанишадите, Веданта, Багавад гита и други, а некои од нив ги читале дури и на санскритски. Според извесни наоди корените на клучните концепти во квантната физика може да се пронајдат во овие дела кои пружаат длабок увид во природата на реалноста која не се прикажува при обично набљудување, туку само по пат на медитација или математички концепти во случајот на науката. Но, квантната физика не е само филозофија, хипотеза или теорија,  таа е најтестирана и најпотврдена теорија во историјата на науката.

Откако ја најдовме врската помеѓу индиската филозофија и науката, се навраќаме на концептот на непостојаноста во секојдневието, идејата  за минливоста која при секој обид да ја фатиш ти лизга од рацете како влажен сапун. Сите овие, горе наведени, прашања ми се наметнаа кога, скоро, во еден обид да направам архива на текстови по медиумите за моите дела откако активно објавувам проза, со  моето име неколку години, а под псевдонимот Бранко Прља и подолго, веќе 15 години. Со години се обидував да го направам тоа, но секој пат си велев друг пат, делумно зашто станува збор за здодевна, архивска и, донекаде, самољубива постапка. Кој сум јас да правам архива на текстови за себеси? Но, ете да речеме, дека од практична причина ми била потребна една таква архива.

На мое чудење, наскоро станав свесен дека голем дел од текстовите кои порано ги среќавав онлајн веќе никаде ги нема. Дел од нив исчезнале со гасењето на медимите како „Утрински Весник“, „Денес“ и слично, но и друг дел кој би требало да постои по други медиуми како „Нова Македонија“, исто така го нема. Веројатно, со апдејтување на нивните сајтови и бази, и тие исчезнале во тој процес. По сите обиди, дури и за текстови од пред само неколку години, морав да се откажам. Дел од нив ги најдов во печатен формат и тоа ме натера да размислувам за непостојаноста на дигиталниот свет, оној свет составен од единици и нули, ласерски, магнетски, електронски записи врз медиум, а со тоа и за непостојаноста на светот воопшто, повторно составен од електрони и  протони, неутрина и кваркови.

Кога бев дете, некаде помеѓу 6 и 9 години ми се јави еден огромен страв, поттикнат од сознанието дека се’ што е убаво нема да трае, дека секој момент на среќа што го преживувам е само илузија која е минлива и веднаш потоа ќе биде заменета со друго, исто толку несопирливо и минливо искуство. Гледајќи од денешна перспектива можеби затоа решив да пишувам, да го доловам и префрлам во вечноста тој момент кој е лизгав и одбива да биде сопрен. Но, и „записот“, сам по себе, не е вечен и можеби природата на нештата е да бидат минливи, како мандалата која будистите, во повторна алузија на филмот „Малиот Буда“, ја прават од песок, внимателно и долго време, а потоа ја уништуваат со еден потег.

Во сферата на дигиталното и виртуелното, ми се чини овој принцип е уште поприсутен отколку во реалноста. Милионите зборови, слики, видеа за кои веруваме дека „штом се нашле на нет таму ќе постојат вечно“,  се создаваат во огромни количества во секој момент[13]. Но, независно од тоа дали интернетот го сметате за „облак од податоци“ или за некој „етер“, тој не е нефизичка форма на постоење, туку се наоѓа запишан некаде на некој хард-диск, сместен во некоја база на податоци и во најдобар случај во некој силос заштитен од нуклеарен напад во скандинавските земји од Европа. Но, поверојатно е вашите податоци да се сместени на некој локален сервер и штом престанете да плаќате за услугата или медиумот престане да постои и тие ќе бидат избришани.

Но, и физичкото запишување на податоци не е вечно, вашите скапоцени архиви на ЦД или ДВД имаат 25-годишен рок[14], тврдите дискови се уште помалку трајни, а флеш мемориите се попостојани, сепак под услов да не пишувате или бришете премногу, една грешка и сите податоци се неповратно изгубени. Во филмот „ Истребувач 2049“[15] се споменува настан наречен „затемнување“ (blackout) кој ги избришал сите електронски записи за репликантите. Еден од нив раскажува како мајка му се’ уште жали по неговите слики кога бил бебе и заклучува дека било интересно тоа што преживеала само хартијата. Непостојаноста е во квантната природа на нештата и тоа е главната пречка при создавањето на квантните компјутери и следната компјутерска ера, инаку до сега ќе живеевме во иднина каква ја предвидуваа научно-фантастичните романи од минатото.

Реалниот, макро-свет, за среќа е малку поразличен и тука со резерва може да ги прифатите нашите почетни тези за минливоста барем кога станува збор за архивирањето податоци. Во макро-светот ние претставуваме само реализација на можностите кои постојат во микро-светот, според што на извесен начин тие принции и не важат за нашиот свет. Што значи тоа практично? Како прво, тоа значи дека весникот каде што сте дале интервју пред 12 години нема да се самозапали, а книгата која сте ја издале во печатена форма најверојатно ќе биде сочувана и по 100 години. Секако, сите овие работи не се вечни, може да се изгубат или уништат на безброј начини, но нема спонтано да исчезнат. Затоа, повремено потсетете се да си ги испечатите сликите, да напишете по нешто на хартија и да го сочувате весникот кој содржи драг спомен или битна информација. А во меѓувреме – „Carpe Diem!“.

Берт Стајн:
13 декември 2018

Фусноти:

[1] impermanence (англ.) – ако му веруваме на филмот The Little Buddha (1993), како добра популаризација на темата на будизмот.

[2] Популаризирано во филмот „Друштво на мртвите поети“ (Dead Poets Society, 1989), со познатата реплика изговорена со шепот од страна на Робин Вилијамс.

[3] Латински афоризам од римскиот поет Хорациј.

[4] Blue Velvet (1986)

[5] Преземено од интерпретацијата на филмот „Син сомот“ според филозофот Славој Жижек, во неговиот документарец „Филмски водич за перверзни“ (2006)..

[6] Според Алберт Ајнштајн „Spooky action at a distance“, цитат кој покажува дека и самиот Ајнштајн бил сомничав во врска со квантната физика, а во тој контекст е позната и неговата изјава „Господ не се игра со коцки“.

[7] Erwin Schrödinger (1887–1961)

[8] Мисловен експеримент кој го  прикажува еден од основните аспекти на квантната физика, т.е. квантанта суперпозиција (како во примерот со светлината, истовремено честичка и бран), пренесена во секојдневниот живот. За повеќе посетете го линков: https://en.wikipedia.org/wiki/Schr%C3%B6dinger%27s_cat

[9] Werner Karl Heisenberg (1901–1976)

[10] Breaking Bad (2008-2013), главниот лик Walter White се претставува и како Хајзенберг, според германскиот научник.

[11] J. Robert Oppenheimer (1904-1967). Познат е неговиот цитат од Bhagavad-Gita по повод на првиот успешен тест на нуклеарна бомба на 16 јули 1945 (“Now I am become Death, the destroyer of worlds”)

[12] Niels Henrik David Bohr (1885–1962)

[13] Според проценките кон средината на 2018 година, секој ден во светот се произведуваат 2.5 квинтилиони (2.5х10¹⁹) бајти се создаваат секој ден, а само во последните години биле создадени 90% од целото количество на информации во човековата историја. Секако, не сите информации се врвни уметнички дела или квантна физика, но независно од тоа и едното и другото е информација.

[14] Вистината е дека никој не може точно да предвиди колку ќе трае едно ЦД, а тоа зависи од неговиот квалитет (а кај нас најчесто се купуваа најнеквалитетни „нонејм“ медиуми), начинот како се складираат (кај нас најчесто во ѕвона, што се лоши услови), условите во кои се чуваат (пример најлесно ќе ги унишптите ако ги чувате во кола изложени на сонце), дали се користени многу и слично. Во идеални услови би требало да траатмногу повеќе, но такви услови во домот нема.

[15] Blade Runner 2049 (2017)