May 2020 2

Куса лична историја на Југославија и Македонија од 1990 до 2020

Беше 1984 година и имав седум години и долга замрсена „ко битлси“ коса, како што ме задеваше докторотм татко ми, и бев „копиле на циганка“, како што велеше дедо ми, заебан ветеран од втората светска војна. Се разбира косата ми беше неуредна; бев одгледан од двајца татковски егоманијачки примери, а ниту еден од нив не ме научи како да се чешлам или како да се облекувам пристојно или сите други работи кои значат дека имаш мајка. Моите родители тогаш веќе беа разделени, мајка ми по потекло буржујска „предавничка“ и татко ми, син на горд социјалистички партизански борец. Живеев во марксистичкиот рај и не знаев ниту како изгледа мајка ми, таа ме чуваше од илјадници километри далечина како дух, ми шепотеше во увото да не се грижам, да излезам од токсичната домашна средина надвор на улица и да си играм со другарите. Улицата беше зен и бескрајна среќа. И навистина, годината беше магичка – Сараевските Олимписки зимски игри во 1984, сега само збирштина од како швајцарско сирење избушените австроунгарски и социјалистички згради.

Пребарувам низ сежавањата како низ парчиња сложувалка и си помислувам, „По ѓаволите, па можело и да биде проклета 1984-та од Орвел!” Луѓето се поткажуваа помеѓу себе на партијата, дури и сопствени пријатели или роднини, кои потоа ги бркаа од работа или, како дедо ми од татко ми, завршувале во затвор, иако биле социјалисти. Во меѓувреме нојата социјалистичка земја се распадна и преживеавме пеколна бесмислена војна. Ги изгубив сите другари од детството, но добив нова транзициска татковина. Да, и мајка. Но, да бидеме искрени животот во Југославија во социјализмот и не беше толку лош. Подоцна некои автори го нарекоа дури и „Кока-Кола социјализам“. Точно, ги имавме сите добра на капитализмот, дури и Кока-кола, иако повеќе ја сакавме домашната Кокта, која, за волја на вистината, не беше толку вкусна како темниот американски пијалак кој сакаше да го копира.

Во текот на историјата, но исто така во секој одреден момент од историјата на Југославија, постоеле многу реалности. Во една од тие реалности се родила мајка ми во 1950 година. Ќерка на индустријалист, кој дошол од Чешка во Скопје во 1920-тите со сон да изгради негово мало капиталистичко кралство, и успеал! Оттогаш Скопје било дел од Кралството на србите, хрватите и словенците (1918-1929), Кралство Југославија (1929-1941), Федеративна народна република Југославија (1945-1963), Социјалистичка федеративна република Југославија (1963-1991), Република Македонија (1992-2019) и Република Северна Македонија (2019). Навистина е збунувачки за некој кој не ја знае историјата на краиштава. Во 1938 мојот прадедо, чешкиот капиталист, изградил фабрика наречена „Куманово“ во реонот на денешната „Ќерамидница“, која имала автоматска мелнца за брашно, со модерни машини од Германија и Англија, според зборовите на мајка ми, прва од таков вид на Балканот. Исто така купил многу земја, изградил куќи, и на секоја од ќерките за подарок им дал по една куќа. Но, ниту тој, ниту другите богати луѓе не знаеле дека доаѓа војната, а по неа социјализмот.

Семејство Корда

Баба ми од мајка ми, Нада Корда, била крупна и силна жена, но само наизглед. На сите слики кои ги имам видено, нејзиниот поглед е насочен во далечината, затоа што била оптеретена од нејзиното болно срце. За разлика од нејзините сестри, таа не сакала материјални богатства. Таа имала една желба – да студира уметност. Татко ѝ не можел да ја одбие и ги платил студиите и престојот. Бидејќи во Скопје немало Факултет за уметност, таа заминала да студира во Белград во 1937. Се вратила во Скопје во 1942 и, како и сите, преживувала како знае и умее. Во 1944 година се омажила за друг капиталист, богат млад човек кој возел моторцикли, си ја мазнел косата и пушел скапи цигари.

Нада Корда (втора лево) со нејзините роднини и една од нејзините слики погоре, Скопје, 1944 година

„Ромка“, слика од Нада Корда (1941)

Југослвија под социјалистичкиот режим била богата земја и луѓето биле среќни. Немало глад како во СССР и луѓето биле среќни. Поголемиот дел од нив, се разбира. Мојот дедо од татковата страна бил пет години на „Голи оток“, пекол на земјата за политичките затвореници, и тој не бил среќен. Се разбира, како социјалист и партизан со тринаесет дупки од куршуми како доказ, не бил среќен. Но, тоа е ништо во споредба со судбината на капиталистичките „предавници“ од семејството на мајка ми. Сите фабрики, куќи и земјиштето им било одземено преку колонизација, национализација и присвојување. Тоа била реалноста на социјализмот, не само за луѓето од градовите, туку и за селаните кои имале земјиште и стока. Официјалната приказна била дека државата работи за добробитта на народот на Југославија. Реалноста беше дека сите приватни сопствености кои ги одземала државата завршиле во други приватни раце на комунистичките лидери. Една од куќите на мојот прадедо, така била дадена на руски генерал кој едноставно поминувал низ улицата каде била куќата, ја видел и му се допаднала. Семејството имало една ноќ да се отсели. Подоцна, во Македонија, таа куќа паднала во државна сопственот, била преименувана во пензионерски дом, а потоа во кафеана.

Во тие околности, целото семејство на баба ми од страната на мајка ми заминало од Југославија и се вратило во Чехословачка. Сите освен баба ми. Таа останала во Скопје со нејзиниот маж и тие си живееле среќно… Се разбира, во животот нема среќни краеви, но каде би била забавата и радоста без тешкотиите! Нејзиниот сон да стане професионален уметник бил уништен од војната, социјалистичката национализација на богатствата, нејзината болест и напуштањето на нејзиното семејство. Но, таа имала сопруг и, повеќе од сѐ, сакала да има дете. лекарите ја советувале дека не е добро да роди дете поради нејзиното слабо срце, но не успеале да ја убедат. Така, во 1950 година се родила мајка ми. Нема многу слики од баба ми од тој период, но во тие кои ги споменав претходно, таа сеогаш изгледаше далечна, небаре гледа во иднината и како да знае дека нема да биде тука уште долго и да го гледа сопственото дете како расте. Кога мајка ми имаше девет години, баба ми почина. Нејзиниот сопруг остана сам, без љубовта на неговиот живот, куќа полна книги кои таа ги читаше додека беше прикована за постелата и многу недовршени слики. 

Семејство Сима

Дедо ми, се разбира бил скршен, но тоа не беше прва трагедија во неговото семејство. Татко му бил цинцар, дел од еден народ за кој се верува дека ја донел граѓанската урбана култура на балканот. При крајот на Отоманската империја тој бил градоначалник на Кочани, град и област позната по одгледувањето ориз. Во 1920-тите кога дошол во Скопје, веќе бил богат човек. купил куќа во познатото скопско Пајко маало и отворил продавница за ткаенини, штофови и одела наречена „Симиќ“. Неговото оригинално презиме било влашкото „Сима, но како што се менувале властите, така се менувало и тоа. Прво станало Симиќ, па Симов, па Симоски и на крај повторно Сима. Тоа е едно од чудата на Балканот, менувањето на идентитетот е прилично честа и нормална појава.

Џика Сима, 1935

Прадедо ми и прабаба ми имале пет деца, две момчиња и три девојчиња. Двете момчиња завршиле високо економско образование, едниот во Париз, другиот во Скопје. По смртта на татко им, момќињата го воделе семејниот бизнис. Постариот се оженил за босанка и заедно се преселиле со младите деца во Босна кон почетокот на Втората светска војна. Само што пристигнале, таткото и ќеркичката Билјана биле убиени во автобусот од фашистичка заседа. Мајката и синот преживеале и се вратиле во Скопје. Семејството кое веќе станало имотно ја оставило куќата во Пајко Маало на сопругата на братот, а мојот дедо го нарекол неговото прво и единствено дете, мајка ми – Билјана – во сеќавање на малата седум-годишна ќерка на неговиот постар брат.

Девојчето кое било убиено во Втората светска војна (1940) и мајка ми, наречена по неа (1958)

Кога социјализмот чукнал на вратата продавницата „Симиќ“ и сите приватно стекнати богатства и имоти им биле одземени. Мајка ми живеела со нејзиното семејство во изнајмени станови и куќи. Но, дедо ми, Џика Сима, не се откажал. Отворил продавница за спортска опрема во Скопје, наречена „Спорт“ и потоа претставништво на белградската продавница за мебел „Југоекспорт“. Тој бил дел од администрацијата на фудбалскиот клуб Вардар, активен во зимските спортови, судија на скијачки натпревари и основач на „Планинарскиот Сојуз на Македонија“. Очигледно се работело за тежок капиталистички орев за кршење, но кога баба ми починала во 1959 година, конечно бил скршен. Како сите самохрани татковци, тој се обидел да ја пополни празнината од мајчинска фигура во животот на ќерка му со строги правила и го владеел неговото кралство со цврста рака. Како што можете да претпоставите на девет годишната ќерка тоа не ѝ се допаднало. Била пратена да живее со нејзините тетки на село и имала навидум пријатно рурално искуство со природни убавини, пред да се врати во Скопје неколку години подоцна. 

Мајка ми во Социјалистичка Југославија

Мајка ми имала 13 години кога новата Социјалистичка Република Македонија, како дел од Социјалистичка Федеративна Република Југославија, преживеа катастрофа. Скопје било уништено од земјотрес и повеќето од градбите биле уништени. На сите жители на Скопје им биле доделени привремени бараки за живеење. Кога состојбата се средила, дедо ми ја вратил неговата барака во Тавталиџе на државата и потоа купил куќа од сестрата на баба ми, каде што мајка ми живее и денес. Тој е можеби единствениот раков пример на човек кој ја вратил бараката во Скопје, додека другите жители подоцна ги надоградиле и направиле куќи врз бараките, а потоа и згради. И така настанал модерниот град Скопје по земјотресот. Мене ми се чини дека во моето семејство отсекогаш се ценел трудот, искреноста и стекнатите нешта. Многу им било одземено, но никогаш не земале нешто што не им припаѓа. Мајка ми била одгледана по тој принцип и јас лично верувам во него. Скопје било повторно изградено со помошта од истокот и западот и тоа прерасна во впечатливи и автентични бруталистички градби по кои Скопје било познато во 1960-тите и понатаму. Во тоа време нашата социјалистичка младина не била многу поинаква од младината во капиталистичките земји. И тие слушале британски и американски рок и и ги движеле колковите на звукот на Битлси и Ролинг Стоунси. 

Новата декада била на повидок и мајка ми имала дваесет години. Конечно, ослободена од татковските стеги, таа уживала на одмор во Макарска, на брегот на Јадранското море. Тогаш и таму, на забава со звуците на Purple Haze од Џими Хендрикс во позадина, таа го запозна мажот кој подоцна стана мојот татко. Таа го напушти Скопје и татко ѝ и ги премести сите нејзини земни работи во Сараево. Една година подоцна, се роди првиот производ на младешката љубов, сестра ми. Сараево, главниот град на Босна и Херцеговина, во 970-тите бил поразличен град од Скопје. Мешавина на австро-унгарски и отомански влијанија, и мешавина на националности и религии. Во социјализмот, сите беа еднакви независно од нивните убедувања, и навистина беа. Под другарот и маршал Тито луѓето го споменуваа како тој да бил единствено божество. „Братство и единство“ бил слоганот на Југословенската нација и луѓето живееја според него, особено во Босна. Босанскиот народ, освен тоа, имаше и вистинска смисла за хумор, и во тие услови се роди сестра ми и шест години подоцна и јас. Тоа беа големите седумдесетти, хард рок, бакенбарди модерни домови, електрични апарати, портокалова, зелена, жолта и сѐ друго по ред!

Мајка ми во 1972 година, млада мајка и студентка по право, пушач до ден-денес

1980-тите пристигнаа со изненадување! Нашиот маршал на бел коњ, Тито, почина. Тој настан во Југославија беше доживеан од сите како апокалипса. Од детето кое седи во училишната клупа и гледа низ очи полни солзи во сликата на Тито која виси над училишната табла до деведесет-годишниот старец во неговиот дом, кој ја слуша веста на старинско радио, си става ракија во чашка и потоа истура малку на подот – за спокој на мртвите, и многу можно, извикува „Тито, драги!“ Нашиот спасител, кој ги доближи сите различни нации во една заедничка Југославија, изгради мостови со Азија, Африка, Европа и САД. Се имаше сретнато со сите позначајни светски лидери на неговото време. Тој беше ѕвезда и беше посетуван од многу ѕвезди. Југославија беше вистински играч на светските мапи. На времето неговиот погреб беше најголемата државна церемонија во историјата.

Таа година, 1980, беше исто така и лична катастрофа за мајка ми. Моите родители се разделија и таа беше сама во град кој не беше нејзин. Сите пријатели и семејство кои ѝ беа драги сега ја напуштија затоа што сите беа пријатели и семејство на татко ми. Таа беше оставена сама со две деца, несигурна иднина, и несигурна работа во град кој наеднаш стана туѓ и далечен. И потоа уследија леганите борби и омразата помеѓу некогашните млади љубовници. Таа победи на суд. легалниот систем сѐ уште работеше и мајката имаше права на нејзините деца, независно од тоа што таткото има многу врски и беше познат доктор. Но, тој не сакаше да го прифати поразот.

Мајка ми живееше со мене и сестра ми во изнајмен подрум, повторно како во времето на социјалистичката конфискација. Но, сега тиранинот не беше државата која луѓето ја сакаа, туку човекот кој таа некогаш го сакаше, и кој по секоја цена сакаше да си го врати синот. Таа мораше да оди на работа и немаше кој да ги чува децата на сигурно. Многу пати татко ми ќе дојдеше и ќе ме земеше од улицата или од градинка. Мајка ми беше странец во странска земја и единствениот начин да ме врати беше со помош на полицијата. Таков беше мојот живот тогаш, татко ми ќе ме киднапираше, потоа полицијата ќе дојдеше и ќе затропаше на врата, дедо ми и баба ми ќе ме скриеја и потоа полицијата ќе влезеше насила и ќе ме извлечеше од скривалиштето и назад кај мајка ми. Но, зошто само мене, зошто не сестра ми?

Мојот дедо од страната на татко ми беше црногорски ридски човек, борец кој дошол во Босна со партизаните и учествувал во најкрвавите битни во Втората светска војна на Балканот, на Неретва и Сутјеска. Каква врска има тоа со мене? Во Црна Гора кога момче ќе влезе во автобус, ако постара жена седи, таа мора да стане и да му го отстапи местото. Можеби мислите дека правилната работа е обратното? не, во Црна Гора момчето е наледник на презимето, а ќената е важна само како носител на потенцијално момче. Заради тоа сестра ми била оставена на мир, додека јас бев киднапиран повторно и повторно, додека мајка ми не реши дека е направена доволна психолошка штета на нејзиното семејтво. Си ги спакува куферите и нѐ иднесе на железничка станица. Тогаш татко ми, се чини добро информиран тип, повторно се појави и ме одзема со сила. Не можам да замислам што ѝ се моткало на мајка ми во главата во тие моменти пред да се качи на возот за Скопје со сестра ми и да ме остави со татко ми. Но, можам само да претпоставам дека, со нејзиниот мајчински инстинкт, таа знаела дека ако остане ситуацијата само ќе се влоши. Таа беше во стран град и никој не можеше да ѝ ги заштити децата. На овој начин, нејзиниот син беше со татко му, кој беше способен да направи сѐ само да го задржи. Тоа мораше да значи дека го сака многу и дека нема да дозволи да страда.

Имав три години и живеев со татко ми, баба ми и дедо ми. Ми беше кажано дека треба да ја викам баба ми „мајко“ и го правев тоа, но длабоко во себеси, знаев дека тоа не е во ред. Духот на мајка ми кој веќе не моќев да замислам како изгледа ми се чинеше дека ме следи секаде. Некогаш тоа беше миризба или чувство на топлина, звук или нешто друго и знаев дека таа ми праќа пораки, каде и да беше. Но, немав свесно сеќавање за неа, па дури и тогаш во 1984 година, кога дедо ми ја нарече „циганка“. Како прво, „циган“ беше погрден збор во Југославија, и означуваше некој без дом, сиромашен номад. Но, мајка ми не беше сиромашна и имаше дом. таа беше од јужниот дел на Југославија кој имаше, и сеуште има голема популација на Роми која се смета за рамноправен дел од општеството. Така дедо ми, во неговата глава, навредуваше две нации со еден удар, ромската и македонската, но и мајк ми и мене. Тој беше партизан, а таа ќерка на капиталист. Треба ли да додадм уште?

Потоа, таа дојде во Сараево многу пати и бараше да ме види, но татко ми не дозволуваше. Наместо тоа, тој ми ја полнеше главата со стравови дека таа е лоша и дека ќе ме грабне. Со текот на годините, кога тргнав на училиште, со мене секогаш одеше некој, мојот личен телохранител. Подоцна, кога конечно ме пуштија да одам сам, секогаш ме потсетуваа на можноста дека некој ме следи. Се разбира, мајка ми никогаш не се обиде да ме грабне на сила, но во моите соништа ме бркаше злобна вештерка, секоја ноќ, за на крај да паднам во бунар без дно.

Мајка ми никогаш не се откажа од мене. Баба ми по татко ми жена со строги очи и старечки мов од мустачиња над горната усна, го водеше семејството, нешто што ми стана јасно подоцна. Штом таа почина, татко ми конечно дозволи да добивам пакетчиња од мајка ми. Можеби се потсетил како е да ти недостасува мајка и се сожали на мене. Овие пакети беа исполнети со најинтересни работи за на училиште, шарени пенкалца и гуми, неколку домашни колачиња и слатки какви не сум пробал дотогаш, и писмо од неа и сестра ми, двете ќенки фигури кои само моќев да замислувам како изгледаат. Ги читав писмата со чудење и срам. Зошто срам? Живеев во машки свет каде не беше дозволено изразување емоции, а писмата беа исполнети со нив. ова секогаш завршуваше со молба да напишам нешто за возврат, но јас никогаш не го правев тоа, зашто татко ми никогаш не ме тераше. Освен тоа, бев дете и не знаев што да пишам. Да можев, би го направил тоа, и требаше, како што подоцна сфатив. Но, како дете – нема шанси! Бев пшремногу исплашен од емоциите. Тие значеа само едно нешто – дека си слаб, а јас не сакав да бидам слаб. Татко ми исто така беше исплашен, но тој не ги криеше неговите агресивни емоции кон мене. Тој го искажуваше неговиот бес во форма на безмилосни тепања со раце, каиш, нозе… навистина широк дијапазон за искажување емоции. Дедо ми не ме тепаше, но редовно го искажуваше неговиот бес во форма на фрлање работи кон мене – запалка, лиуле или тежок стаклен пепелник. Тој беше навистина страсен пушач, што да кажам Како и да е, избегнувањето тепање или предмети кои летаа кон мене беше дел од моето секојдневие и за среќа најчесто успевав да го направам тоа – бегав на улицата и останував таму, прв надвор, последен дома. Кога и да можев, бегав и одев кај другарите, си играв надвор, се шлаев по улиците, како што духот на мајка ми ме советуваше. Бев вистински уличен стаорец.

Јас („Титов пионер“) со Вучко, маскота на Зимските олимписки игри во Сараево во 1984 година

И тогаш, како гром од ведро небо, татко ми реши да ѝ дозволи на мајка ми да ме посети. Го знаете она чудно искуство кога запознавате некој за прв пат, но имате чувство дека го знаете од некаде. Така ми беше мене, но веројатно уште почудно, затоа што нејзината прилика и глас, нејзиниот мирис и чувство кое го имав беше запечатено во дел од мојот мозок на кој не можев да му пристапам свесно. Таа ме однесе на кино, ми купи сладолед, ја послуша секоја и сите мои желби. Никогаш никој не бил толку добар со мене во мојот живот. Како што стоевме во ходникот од мојата зграда, пред да влезам дома, кога ни заврши времето за заедничката дружба, таа ме погледна како да не сака да ме пушти никогаш. Се почувствував непријатно и несигурно. Што треба да правам? Дали да се вратам и да ја гушнам. Веќе се гушнавме премногу пати за еден ден. По ѓаволите, мене никој не ме гушкаше, никогаш! Така само кажав „чао“ и влегов внатре. Повторно бев во мојот токсичен свет и почувствував олеснување. Машките не треба да имаат емоции, зарем не?

Break Rockin Beats на 1990-тите

Неколку години поминаа така ипред да се свестам татко ми ми кажа: „Спакувај се, одиш во Канзас!“ Во ред, тргнавме за Скопје, но би можело да биде и Канзас или Земјата на Оз затоа што за мене тоа беше еден сосема нов свет. Добив нов дом, сестра и мајка, но изгубив дедо, татко и сите мои пријатели. Дали зделката беше фер? Не знам. Беше фер за мајка ми, се разбира. Сега двете нејзини деца беа повторно кај неа, по десет години борба. Беше 1990 година и светот влезе во нова деценија на Nirvana и grunge, MC Hammer и hip hop, break beats, и се разбира, нова катастрофа. Овој пат моја татковина беше на мета. Југославија се раздели на најуќасен и апсурден начин, преку војна. Сараево, мојот роден град, настрада најмногу. Беше под окупација пет години, и многу од неговите жители настрадаа, додека други заминаа во различни делови од Европа или светот. Поранешни професори и доктори сега беа чистачи, мијачи на садови и ѓубреџии. Животот е мистериозна работа, нели. 

Што правев јас во оваа деценија? Тогашбев тинејџер и учев многу, слупшав многу стара и нова музика, го учев македонскиот јазик, ги заменив моите пријатели со голема библиотека со книги за уметност и наука од целиот век, и поминав многу квалитетно семејно време со мајка ми и сестра ми. навистина беше добро кога не се плашевме од војната која ни чукаше на врата. 1990-тите за нас беа мешавина на добри музички ритми и лоши рафали на оружје. Мајка ми секогаш чуваше залихи на храна која не се расипува брзо и извори на енергија и топлина како каглен, нафта и дрва, како и други работи во подрумот, ако затребаат во вонреден случај. Таа отсекогаш беше самохран родител со план. За среќа, војната не дојде кај нас во деведесеттите. Но, нашите соседи, Србија и Хрватска, ја осетија и тоа добро. Моја татковина, Босна и Херцеговина, настрада најмногу. 100,000 луѓе беа убиени и повеќе од два милиони раселени. Тоа е цената на бесмислена, брутална војна која заврши во 1995 година. Време беше да се сменат калашников ритмите со искршените ритмови на LTJ Bukem, Roni Size, Alex Reece, Goldie, Prodigy и нашиот Kiril Dzajkovski. И тоа беа ритмови! 

Беше крајот на векот, 1999, дури и крај на еден милениум, а јас бев мијач на садови во Лондон, во бегство од уште една војна на Балканот, војната на Косово, која многу лесно можеше да се прелее кај нас. Во азискиот ресторан каде што работев, главниот готвач беше висок и весел англичанец, лесен на муабет и љубител на drum’n’bass и лесно се здруживме околу музичките вкусови. Другите готвачи беа една крупна црнкиња, бегалка од Африка, и слабо момче од Велс. Една вечер, откако вечеравме ориз со пилешко и зеленчук, кои добрата африканка го зготви за нас, типот од Велс ми покажа неколку движења од орото Тешкото кои ги видел на ТВ. За малку ќе се задавев со парче пилешко од изненадување! Откако ми истече визата се вратив во Скопје и животот продолжи на стариот транзициски начин: подготовки за војна, натрупување залихи, и надеж дека нема да изгубиш работа и да станеш технички вишок, како многумина. 

Некои сметаат дека новите милиниум започна во 2001 година, но за нас тоа не беше битно. Таа година означи почеток на уште една војна и овој пат нашите животи беа на мета. Избегавме во Белград каде се обидов да студирам, но наместо тоа заминав во Црна Гора да го посетам татко ми. не раскажав што се случи со него? И тој ја напушти својата босанска земја во 1992 година и замина во неговата дедовина, Црна Гора, каде основа ново семејство. И така се најдов таму, со неговата жена и трите деца. Зошто по ѓаволите бев таму? Да кажеме дека еден ден планирав да станам татко и дека сакав да се помирам со него, само за да се осигурам дека неговите постапки нема да ме прогонуваат, дека нема да си ги тепам децата или да ги оставам и да станам како него. Тоа беше причината и останав верен на неа. Се помирив со него во себеси и никогаш повеќе не го видов. Војната во Македонија заврши на мојот роденден, 13 август, и јас заминав дома. Мајка ми беше среќна што ме гледа, но во нејзините очи имаше доза разочарување. Никогап не ми рече зошто, но знаев дека е заради тоа што отидов да се видам со татко ми. Можев да ѝ објаснам дека тоа го направив заради себе си и моето идно семејство, но знаев дека немаше да има разлика. Можеби беше во право.

Image: My mom in 2020

Новиот милениум и новата реалност на 2020-тите

Наскоро станав писател, некои би рекле прилично плоден и инвентивен, и можеби инспирирав една генерација млади писатели, барем во нашата земја. Мајка ми ме гледаше како растам, станувам уметник, завршувам образование, се вработувам, основам семејство, заработувам за дом, „голем телевизор, машина за алишта, автомобил…“ и целиот Трејнспотинг монолог. Но, тоа е друга приказна за преживувањето, преминот од социјалистички во капиталистички вредности, бројни жртви на процесот, и мојата нова преименувана „домовина“, која се обидува да се вклопи во новото друштво на големи фраери. Единствениот проблем е дека Македонија е женско, и на неа, како и на мајка ми, ништо во животот не им е гратис. Таа мора да се бори за секое право кое треба да ѝ припаѓа. Таа е горда, и малку постараи нејзините деца се возрасни, помудри и независни. Оваа година, 2020, таа наполни 70 години. Нови предизвици се пред неа, живот повторно обвиен од страв и изолација, но сега тоа не е само нејзин проблем или тешкотија на нашата држава. Сега тоа е проблем на целиот свет и една нова приказна која ќе бида раскажана во редиците на несигурната иднина.

22.04.2020

Снегот во март 2020 година, два дена по почетокот на пролетта, не беше среќна вест. Што е со посевите и колку нашата затворена, сиромашна и мала држава ќе издржи со сопствените залихи храна, колку ќе издржиме ние?

Овие прашања ме измачуваа додека се навраќав на посетата на мојот другар од детството Харе во февруари истава година. Не сме се виделе точно триесет години, од таа 1990-та година кога заминав од Сараево, мојот скирол во багажникот од црвената Лада Нива со која татко ми пред години се имаше судрено и потоа вратот му беше во гипс некое време. Седејќи на задното седиште од тој автомобил, на пат кон Скопје, ги гледав пејзажите на мојот град кои се менуваа на задното стакло како сцени од филм. Мојата симпатија на игралиштето како игра тенис, кривината и големите скали по кои се спуштавме со велосипед, местото каде што паднав и решив прв пат да не заплачам, куќата на Харис на аголот помеѓу улицата Лезе Перере и Логавина, некогашното Кино во локалната „Месна заедница“ каде уште одекнуваа извиците на Брус Ли, ударите на Роки и рафалите на Шварци од филмот Командос. 

Понатаму екранот се затемнува, зашто тоа е светот на моето детство, сѐ друго беше светот на возрасните. Извиците на луѓето, плачот на децата, гранатите врз куќите, дупките од куршуми врз сите згради, мините по планините кои и ден-денес не им се знае местото… тоа е хорор-филм кој не го гледав, но добро им е познат на моите другари или нивните родители кои останале да си ги чуваат домовите. 

Во мојот стан сега живее некој таксист, но дали тој стан некогаш ми припаѓал на мене? Дедо ми го доби станот како истакнат борец во втората светска војна, „медицински феномен“, како што би кажал Харе. Рамбо и Командос не можат ни на прст да му се фатат со неговите тринаесет здобиени рани од куршум, неколку извадени, повеќето оставени во телото, за да можам јас да ги напипам и да се восхитувам на неговите приказни од војната. Да играме една игра? Наречи значајна битка од Босна и Херцеговина од Втората светска војна – дедо ми бил таму!

Денес, триесет години откако го напуштив тој стан и тој град, Харе ми донесе книга. „Логавина, улица под опсада“, за искуствата на американска новинарка од животот во Сараево, личните судбини на луѓето кои живееле под окупација. „Се спомнува и нашиот другар Бељо,“ ми рече Харе. Да, оној Бељо, кој постојано правеше белји и така го доби името, штрклесто, плаво и секогаш насмеано момче кое ја преживеа војната, годините на глад и окупација, горењето книги и целиот мебел од дома во ладните сараевски зими и потоа загина на првиот ден од ослободувањето. Но, сум ви ја раскажал таа приказна, како и сите други приказни кои се веќе раскажани. Не знам дали ќе можам да ја читам книгата, иако Харе ја читал, ја читале и моите другари од детството, Гребо, добриот, весел и искрен Гребо кој го преживеал тоа, ја читал книгата.

Харе е мојот најстар другар. Го знам откако знам за себе, дури и самиот тој вели дека јас сум му го дал прекарот кој му останал целиот живот. Денес е остарен, со поседеана брада и ќелав, но ја има истата насмевка и шеретските очи со кои нѐ засмејуваше како деца. Дали очите на луѓето навистина не се менуваат цел живот? Освен во длабоката старост кога се замаглуваат, како да ставаат заштитен слој помеѓу себеси и светот зашто премногу виделе, сѐ преживеале и сѐ им е веќе јасно.

Зборувавме за старите времиња и за тоа како во Сараево зимно време врнеше толку многу снег што ни беше над детските глави. Излегувавме од дома и се фрлавме право во снегот. Но, и таа приказна ја знаете.

Коментирав дека во Скопје никогаш немало такви снегови и дека повеќето зими се без снег. „Сега и во Сараево е исто,“ одговара тој, „глобално затоплување.“

Гледајќи го снегот надвор пред мојата зграда, како се напластува врз дрвјата и празното игралиште без вообичаениот џагор од деца, размислувам за тоа зошто баш сега, кога нема кој да му се израдува, снегот реши да заврне. Во некоја од моите приказни раскажував дека снегот носи радост на децата, а гнев на старците, сега сите се во втората категорија.

Харе беше тука и замина. Не му раскажав ништо од тоа што сакав да му кажам, а чекав триесет години да го сторам тоа. Повторно имав флешбек на средбата со татко ми, во Херцег Нови, таа 2001 година, додека кај нас дома се водеа битки. Сакав да се видам со него за да го исфрлам од системот, да си кажам дека нема да бидам татко како него, дека нема да си ги оставам и заборавам децата. И навистина беше така. Но, во чинот на претераната грижа за децата, ги направив неподготвени за живот. Тоа го разбирам сега. Ние другите, кои сме биле оставени сами на себе, сме научиле да се бориме и да сакаме да успееме. Дали татко ми, несакајќи, ми направил услуга? Таа помисла ме измачува и ми внесува немир. Чувството дека сѐ што си направил со добра намера изродило лоши нешта. Но, како што често велам: „Што и да правиш како родител, ќе згрешиш“. Белким има и нешто добро!?

Го оставив Харе пред неговиот хотел во центарот на мојот град Скопје. „Ти благодарам што ме остави да зборувам,“ ми рече тој, а јас одговорив „Ег… шт… зр…“ и тоа беше тоа. Последното нешто што му го кажав на нашата прва средба по триесет години. Во мојата глава се натпреваруваа илјадници мисли на македонски и српско-хрватски и ниту една од нив немаше смисол. „Ти сега живееш тука,“ ми се повторија зборовите на мајка ми од пред триесет години кога се доселив во Скопје. Навистина, ниту моите мисли не зборуваат веќе на мојот мајчин јазик, одамна.

Дали можев да сторам нешто поинаку, да кажам, да раскажам нешто што не сум го кажал во моите книги? Дали ќе имаше разлика? Што ќе се сменеше? Дали писателот живее за да пишува или пишува за да живее е вечната дилема која сѐ уште не можам да ја одгатнам. 

Време е за враќање во реалноста. Тука сум, веќе одамна, не сум тоа што сум бил, тоа дете е останато некаде таму, на аголот помеѓу Лезе Перере и Логавина, се смее во домот на Харе и гледа телевизија со него, си игра со желката од неговиот двор, истрчува надвор и ги собира другарите, а потоа сите заедно – на игралиште со топка и така цел ден! Нека остане таму.

Ние сме тука и го гледаме снегот кој наместо радост ни носи грижи. Детството е завршено. 

23.03.2020