КАПКА

Методот на Вим Хоф владее со целиот свет! Веројатно сте го чуле славното мото “Breathe in, letting go!” или “The cold is my teacher” од Вим Хоф, но кој е Себастијан Кнајп и на кој начин тие двајца се поврзани? Дозволете ми да ви кажам од моето лично искуство.

Wim Hof – right on!

Вим Хоф е холандски чудак и практичар на екстремни рекорди на издржливост во студот. Прв пат се сретнав со неговата филозофија по неговата посета на подкастот на Џо Роган, кој започнав да го следам уште во 2010 година. Бев воодушевен од личноста на Вим Хоф, неговата ексцентричност, но уште повеќе од едноставноста и ефективноста на неговиот метод. Се разбира, го пробав делот со дишењето и се чувствував одлично, но не ги пробав ладните тушеви и заборавив на најважниот дел – посветеноста.

Одвреме-навреме се навраќав на методот, пред да одам да пливам на базен зимно време и кога се чувствував потиштено, но пред неколку години кога се разболев, навистина го сфатив потенцијалот на методот. Една ноќ се тресев од температура и треската се креваше како луда. Мојот мозок се исполни со слики и звуци од минатото и се чувствував како кога бев дете и халуцинирав од насилните трески. Тогаш нешто ми рече да станам од креветот и да почнам да дишам длабоко. Дишев не само со белите дробови, туку и со умот во решеноста да ја победам таа работа што го надвладеа моето тело. Дишев длабоко и подлабоко додека скоро не се онесвестив. Се присетив дека како дете се обидував да го задржам здивот подолг временски период, но најмногу успеав 1 минута и 15 секунди. Во последната сесија на Вим Хоф дишењето погледнав на часовникот и видов 3 минути 30 секунди. Немав време да се радувам на мојот нов рекорд, туку останав зачуден од тоа дека треската целосно исчезна и веќе воопшто не се чувствував болен. Тогаш станав верник на методот на Вим Хоф, затоа што „да направиш е да веруваш“, како што вели тој.

Неколку годинии поминаа и повремено се плеткав со методот на Вим Хоф, но не ги испробав студените тушеви, мислев дека дишењето е доволно и не бев дисциплиниран. Изолацијата и глобалниот страв од невидливиот непријател ме врати на методот. Овој пат го направив како што треба, со дишење, студени тушеви, медитација и јога. Моите резултати растеа и се чувствував одлично, немав депресија во изолацијата, ги мотивирав другите и го исполнив моето време во потполност. Се разбира, имав уште многу да учам и да постигнам за мене лично, но навистина сум благодарен на Вим Хоф и на неговите откритија.

Од каде потекнува методот и како се запознав со него

Откако станав вистински Вим Хоф метод практичар, почнав да размислувам за корените на методот. Се сетив на глетката на децата, дури и во градинките, во Русија, надвор во нивните костуми за капење, како тријат снег на голата кожа, за подобрување на имунитетот. Русите и другите нации кои живеат во ладни средини се исто така познати по своите бањи во замрзнатите езера.

Позитивниот ефект на ладното и ладната вода е познат во раните цивилизации. Тоа го практикувале античките египетски, грчки и римски цивилизации, во Античка Грција се викал воден-лек, а Римјаните се капеле во фригидариуми. Терапијата со ладно туширање се користи и во античката индиска ајурведска медицина и класичните јога-практики кои препорачуваат ладно туширање наутро. Во модерниот свет и во САД спортистите ги лекуваат воспаленијата од премногу вежбање преку екстремно ладното, со користење на ледени бањи или криотерапија. Во минатото во Европа популарноста на т.н. хидротерапија ја ширеа Себастијан Кнајп и неговата книга My Water Cure (1886) која била препечатена повеќе од педесет пати и на многу јазици.

Во 1997 година бев далеку од Македонија, студент на Универзитетот во Болоња во малиот италијански град Чезена и пропуштив некои важни случувања во Македонија и нејзините соседни земји. Такви беа српските протести против Милошевиќ, студентските и средношколските протести во Македонија, аферата ТАТ кога многу луѓе ги загубија животните заштеди и на крај кревањето на албанското знаме во Македонија заради што неколку луѓе загинаа, а многу беа повредени. Тоа беше точка на вриење и многу луѓе очекуваа дека по војната во Словенија, Хрватска, Босна и Србија, ние сме следна и последна станица за војната во долгата низа поранешни југословенски војни. Во тие околности, сестра ми дипломираше на Академијата за ликовни уметности во Скопје со нејзината инсталација/изложба под наслов „Одење по ладна вода според д-р Кнајп,“ инсталирана во рамките на Институтот за физичка рехабилитација во Скопје. Но, зошто д-р Кнајп и зошто токму таму?

Неколку години претходно го поминав целото лето во Институтот за физичка рехабилитација заздравувајќи ја скршената рака која ми беше оперирана, споена со метална шипка и четиринаесет завртки и во тој процес нервот што ги контролира движењата на прстите беше повреден. Освен тоа, лактот ми беше неподвижен од предолго време во гипс и не можев да ја исправам раката. Бидејќи имав четиринаесет години медицинскиот персонал мислеше дека ќе заздравам за миг – но за мене тоа беше една цела вечност! Целото лето го поминав по болници, наместо надвор со друштво и наместо да учам за средношколскиот испит, јас учев како да пишувам со левата рака.

Во меѓувреме ме пратија во центарот за рехабилитација, каде прво ми прикачија електроди на раката за стимулација на нервите и мускулите. Беше болно и непријатно. Ги стегнав забите и погледнав на друга страна. Во малата соба освен болничкиот кревет на кој бев седнат и електричните уреди за мачење пациенти, имаше една масичка и две столчиња. На едното столче седеше медицинската сестра, а на другото мајка со бебе. Двете жени разговараа, а бебето плачеше. Очигледно беше парализирано, родено така, како што дознав од разговорот на мајката со сестрата, и не се подобруваше. Но, таа имаше надеж и правеше сè што можеше. Медицинската сестра ги извади електродите од мојата рака, моето време заврши и ја напуштив просторијата без збор, со голем срам и со чувство на вина заради тоа што пред да дознаам за бебето се сожалував себеси.

Следната просторија изгледаше како градинка, и навистина имаше многу фигурчиња и тродимензионални геометриски форми, ваљаци со различна големина, топки и топчиња со кои требаше да си играш, на предодреден начин само за да ги стимулираш нервите и мускулите. Таму имаше една девојка која ми се допадна. Беше на моја возраст, ме погледна и таа, но и двајцата веднаш ги свртевме погледите. Таа ги правеше истите вежби, и јас несакајќи ја погледнав нејзината рака. Прстите ѝ беа мали и недоразвиени, како прсти на бебе врз рака на дете. Таа го забележа мојот поглед и изразот веднаш ѝ се смени.

Излегов од таа соба чувствувајќи се уште полошо. Потоа ме испратија во „просторијата со парафини“ и се запрашав за што се работи. Во просторијата за чекање немаше повеќе бебиња и деца, туку стари и збрчкани луѓе кои ме погледнаа како да не припаѓам таму. Ме повикаа и влегов во просторија каде имаше голем алуминиумски лонец. Медицинска сестра ја мешаше содржината на садот со долга дрвена рачка, како лажица за мешање ајвар. „Каде ме пратија, по ѓаволите,“ се запрашав. „Дали таа ќе ме свари и ќе ме изеде како децата во приказната за Ивица и Марица? Не е ни чудо што нема други деца надвор од таа просторија!“ Сестрата извлече голема, влажна и врела крпа која чадеше и ја завитка околу мојата рака. Болеше како пекол! Сакав да викам и да ја опцујам медицинската сестра, но потоа пред очите ми се појави сликата на парализираното дете. Решив да ја држам устата затворена и да чекам раката да ми се свари или што и да требаше да се случи. Потоа го одвиткаа вареното месо и ми го ставија лактот под инфрацрвена ламба и тоа беше тоа.

Последната просторија изгледаше како сала за физичко образование. „Дали очекуваат од мене да скокам преку јарец или нешто слично?“ си помислив во себе. Дојде медицинска сестра и ме седна на стол, истури прашок на мојата рака и почна да ја масира. Еј, па тоа и не беше толку лошо! „Што ти стана со раката?“ ме праша. Размислував што да одговорам. Вистината беше неверојатна, но јас бев премногу мрзлив да измислам нешто поверојатно, како на пример: „Паднав по скалите!“ Претпоставував дека ќе бидам редовен посетител таму, така што таа веројатно ќе ја дознае вистината.

„Се буткав на рака и ми се скрши раката“, реков. „Кој беше другиот?“, ме праша зачудено таа. „Другар од училиште“, одговорив. „Слушај“, таа престана да ми ја масира раката и ме погледна директно во очите. „Веднаш штом ќе ја средиш ракава, ќе се вратиш кај твојот пријател и ти ќе му ја скршиш ногата!“ Се насмеав, но таа изгледаше прилично сериозно.

Научените лекции

Целото лето го поминав на тоа место и посетив многу други простории. Сестра ми понекогаш доаѓаше со мене и талкаше по долгите ходници додека ме чекаше. Така го запозна местото и ги откри просториите за хидротерапија изградени според теоријата и праксата на баварскиот свештеник од 18 век, д-р Кнајп. Подоцна, таа кај нас дома го откри хрватскиот превод на книгата за алтернативна медицина наречена „Докторка во домот“ (The Female Doctor in the House) од 1926 година на д-р мед. Џени Спрингер. Во книгата имаше цел дел за практиките на д-р Кнајп и употребата на ладна и топла вода и нивната придобивка. Сестра ми ги искористи овие страници во нејзината изложба која се одржуваше во центарот за рехабилитација и привлече многу луѓе поради серијата женски ноќници кои лебдеа како духови во големите бетонски базени исполнети со вода; белите ноќници беа втиснати, а во пределот на градниот кош / срцето, беа испечатени цртежи на методите за лекување на д-р Кнајп.

Еден ден одејќи накај дома, како од ништо, мојата рака се исправи целосно, како тоа да е нешто сосема нормално. После тоа, заздравувањето беше полесно и побрзо. Се запишав во средно училиште и не ја скршив ногата на мојот најдобар другар. Медицинската сестра очигледно се шегуваше, но и ми кажа друга интересна работа. „Направи си рака од шперплоча, врзи ја раката на неа и спиј така“. Тоа ми помогна, бидејќи не се будев со стегната тупаница и вкочанета рака. Другата медицинска сестра со машината за тортура со струја ми кажа дека морам да вежбам, да не ја оставам машината да ми ја движи раката. Секој пат кога машината ќе ми ја крене раката, морам и самиот да се вклучам. Дури и ако мојата рака не се движеше, јас требаше да ја мрдам во умот. И така и правев. На почетокот, движењето навистина беше само во умот и тогаш, како чудо, се материјализираше во реалноста и раката ми се придвижи. Каква среќа може да ни донесат малите работи во животот!

Неколку години подоцна, во 1997 година кога завршив средно училиште и сестра ми ја одржа нејзината изложба, не размислував многу за центарот за рехабилитација или доктор Кнајп. Но, кога започнав со вежбање на методот на Вим Хоф, сфатив дека тој црпи голема инспирација од практиките на баварскиот свештеник и постарите култури кои практикуваа пранајами со длабоко дишење, јога асани и особено ладните бањи.

Методот навистина има многу придобивки, особено кога ги комбинирате ладната вода и жешката сауна, студот ги отвора периферните капилари и ја носи топлината до органите, а жешкото ги отвора и ја циркулира топлината и крвта назад кон периферијата. Можеби ова се чини како архаична пракса која ги заснова своите наоди врз античката и средновековната хуморална теорија, но придобивките се повеќе од видливи во секојдневниот живот. Кога студената вода ќе ви ја допре кожата, ја чувствувате како електрична енергија која му дава сила на вашето тело. Се чувствувате витално, енергично, среќно и полно со живот!

Студените тушеви имаат корист не само за вашата циркулација и емоционална состојба, туку и го зајакнуваат имунолошкиот систем и, спротивно на вообичаените верувања, ве даваат топло чувство во зима. Потребно е многу волја да се натерате да застанете под ладен туш, и самата таа постапка ја крева вашата самодоверба и внатрешната сила. Антидепресивните ефекти врз расположението, автономниот нервен систем и ендокриниот систем во комбинација со длабокото дишење се веќе добро и научно докажани. Можете да ги проверите фактите и научните студии на интернет.

Wim Hof, Dr. Kneipp, што и да е, но умерено

Вим Хоф привлекува големо внимание, особено денес, но не треба да ги заборавиме праксите од старината и личности како д-р. Кнајп. Животот и здравјето не е изолирана работа, иако денес сме принудени да живееме во изолација. Д-р Кнајп предложи хидротерапија како средство за подобрување на здравјето на луѓето, но и во комбинација со други методи, како што се употреба на ботанички лекови, вежбање, исхрана и рамнотежа. Сите овие работи може да се практикуваат дома, и се корисни алатки во овие времиња. Можеби најтежок е последниот аспект на рамнотежата. Навистина, секогаш кога лично чувствував сомнеж или не се обидував доволно од која било причина, моите резултати на Вим Хоф Метод опаѓаа. Не треба да ја заборавиме старата поговорка дека во здраво тело има здрав ум, и обратно. Се разбира, пред да се нурнеме во студот, треба да се погрижиме двете работи да се оптимални. Или можеби студот ја има моќта да го ресетира умот и да му помогне на телото? Како што вели Вим Хоф „за да поверуваш, треба да направиш“, затоа не верувајте, само правете!

25.04.2020

„Isolation“ не е само песна на Joy Division

За „модерното“ искуство на чувството на изолираност и затвореност од гледиште на граѓанин на една изолирана земја

Surrendered to self preservation,
From others who care for themselves.
Од песната “Isolation” од Joy Division (1980)

Живеам во изолирана земја веќе три децении и чувството на беспомошност што го опкружува денешниот свет е навистина многу познато и блиско чувство за мене и за моите сонародници. Од последната деценија на 20-тиот век, светот уживаше во појавата на grunge и drum and bass, alt rock, broken beats и dubstep, меѓу другите музички жанрови. Поранешна Југославија преживеа некои поинакви удари и раскинувања, неколку војни, политичка и економска нестабилност, ембарго и блокади однадвор, промена на имиња и идентитети, транзиција на владите, масовна невработеност и „одлив на мозоци“ и добра доза превирања. Мојата земја, денес наречена Северна Македонија го живееше сето тоа и повеќе, а ние како нејзини граѓани се чувствувавме како затвореници, мали, безначајни, исплашени, лишени, изолирани и немоќни да ја промениме нашата состојба на постоење. Се чини познато?

Училиштето како затвор

Избегав од мојот роден град Сараево во 1990 година кога дождот сè уште беше од вода наместо од олово и се преселив во мирното Скопје. И двата града сè уште беа дел од една држава Југославија и само една година подоцна бевме одделни држави со курс за никаде. Поранешните делови на Југославија прогласија независност и настана пекол. Поранешните браќа се свртеа едни против други, семејствата беа разделени, пиењето ракија и традиционалните народни танци беа заменети со огнени куршуми и извици од агонија.

Во април 1992 година, мојот роден град Сараево беше нападнат и не можев да сторам ништо во врска со тоа. Не знаев дали моите пријатели се живи или мртви, подоцна дознав дека некои од нив ја напуштиле земјата и преживеале свој дел од пеколот во бегалскиот живот низ цела Европа. Другите останаа, некои станаа жртви на војната, други нејзини затвореници. Тие преживеаја како што можеа, користеа книги и мебел за да ги загреат своите домови или ги ризикуваа нивните животи кога излегуваа да земат хуманитарна помош во храна или вода, имаше недостиг на нафта, брашно, гас, тоалетна хартија … сѐ што можете да замислите. Се чини познато?

Размислував често за нив, но не можев да сторам ништо за да им помогнам. Кога се буди ѕверот кој се храни со војна, додека не се најаде нема да се смири. Во меѓувреме војував лични битки. Бев осмо одделение во основното училиште „Јохан Хајнрих Песталоци“ и мојот најдобар другар беше нападнат само затоа што беше со различна националност од другите. „Какви глупости!“ би рекол секој цивилизиран човек од Западот, и со право. Но, умот на еден балканец не функционира така. Одредено име или презиме тука би можело да те чини живот во тие времиња, или можеби неколку скршени заби. Додека јас и мојот најдобар другар бегавме од лутата толпа која сакаше парче од нашето дентално осигурување, размислувавме во себеси: „Можеме да избегаме денес, но утре ќе треба повторно да одиме на училиште“. Тоа е чувството да бидеш заробен во сопствената кожа или во сопствената околина, зависно од начинот на кој гледаш на тоа.

Затворот е во нашиот ум, но исто така може да биде и во нашето тело

Да речеме дека, на еден или на друг начин, мојот пријател и јас преживеавме. Се разбира, тоа е само уште една тажна приказна за малтретирање, ние бевме жртви, другите наши мачители, ние стравувавме, тие ликуваа, ние си ги лижевме раните и животот продолжи по својот природен тек… Наскоро училиштето требаше да заврши во форма на навидум бесконечно лето, и мојот пријател и јас славевме со нашиот 50-ти натпревар со буткање на рака. Можеби бевме инспирирани од филмот Over the Top од 1980-тите со едниот од нашите херои од детството, Сталоне, или можеби бевме само момчиња, секогаш се натпреварувавме, секогаш ги споредувавме мускулите.

Ја направив фаталната грешка, не забележав дека во меѓувреме, сметајќи од 1 до 50, мојот пријател стана доста голем и силен млад човек, додека јас останав повеќе-помалку ист. Пред да го сфатам тоа, раката ми пукна на половина како гранче и се најдов во болница, лежејќи на хируршката маса, додека асистентот на главниот хирург ми го држеше нервот радијалис, а хирургот ги зацврстуваше двете парчиња од мојата коска со метална плочка и четиринаесет штрафови. Да, се разбудив среде операција и ми беше дадена друга доза на анестезија, доволно да убие коњ, или само да бидат сигурни дека нема да се разбудам пак, за време на операцијата, се разбира.

Следното работа на која се сеќавам е дека главата насилно ми се фрла од едната на другата страна од операциската маса, но не можев да почувствувам ништо. Го слушнав гласот на медицинската сестра која викаше „Разбуди се!“, но темнината и парализата на моето тело беа посилни од реалноста, речиси ги чувствував како пореални и поблиски. Бев во затворот на сопственото тело и ми се чинеше дека засекогаш ќе останам таму. Гласовите доаѓаа од далечното место на ништозност и безвременост, истото место од каде потекнуваме сите. И тогаш се врати светлината, боите, чувствата, мирисот на јод и болката.

Затворот на моето тело замина, но набргу откако ми го отстранија навидум другото физичко ограничување, гипсот, сфатив дека не можам да ја кренам раката. Нервот ми беше оштетен за време на операцијата, а мојата рака стана неподвижен предмет, потежок од еден тон. Навистина, да кренам само еден прст од раката ми се чинеше како да кревам тон тули и тоа траеше цело лето. Додека другите го славеа крајот на учебната година и крајот на основното образование со традиционалното кинење и фрлање на книгите во воздухот, јас бев заробен во центрите за рехабилитација со стари лица кои на мене гледаа како на младо месо за споделување на нивните животни приказни и мудрости. Немав друг избор освен да ги слушам, бев баксуз што ме воспитаа да ги почитувам постарите.

Ги почитуваме нормалните работи во животот само кога веќе ги немаме, зарем не? Кога ќе ја изгубиш контролата над својата доминантна рака и ќе научиш да пишуваш со другата рака само за да го положиш приемниот испит за средно училиште, почнуваш да гледаш на нештата од друга перспектива. Исто како и денес – едноставна прошетка во природа, прегратка со близок пријател или релаксиран момент во шопинг за потребите на семејството, изгледа како далечен и одамна заборавен сон. Кога ни ги одземаат работите што ги земаме здраво за готово, тогаш и само тогаш, почнуваме да ги почитуваме и да се сеќаваме како беше кога ги имавме. Тажната работа е што кога ги добиваме назад, веднаш забораваме да бидеме благодарни и се враќаме на старите начини на посакување повеќе, исто како што јас заборавив колку бев среќен кога ми се придвижија прстите и можев да држам пенкало. Тоа е нашата природа.

Татковината како затвор

Затвор може да се изгради од месо или од верувања, но и твојата земја, исто така, може да биде голем и непробоен затвор. И во 1992 година мојата земја беше затворена од сите страни, затворена во својата верба дека има право на името на земјата на Александар Велики. Се разбира, тоа е наше право, но за наша несреќа, светот не ги споделуваше нашите верувања.

Како знак на нашата добра волја да бидеме дел од ЕУ, светот и прогресивното размислување, се спротивставивме на југословенските (српски) тенденции кон војната. Така, ги затворивме нашите граници кон нашиот северен сосед и главниот извозен канал за нашите производи. Тоа ја уништи нашата економија бидејќи веќе бевме блокирани на југ, кон Грција. Зошто? Дозволете ми да ви кажам два-три (не повеќе!) збора за историјата – таа е „кучка“, знаеме сите. Грција мислеше дека ние немаме право да го користиме името Македонија, иако античката Македонија исто така беше дел од нашата територија, но во ред. Бевме послаба страна во аргументот, мала, слаба и сиромашна. Победниците ја пишуваат историјата, а ние бевме предодредени да бидеме губитници.

Што е со Западот и Истокот? Па, нашата верзија на Западот е Албанија, земја која се мачеше како и ние, поранешна комунистичка држава. Всушност они настрадаа повеќе од нас. Нашата поранешна социјалистичка држава Југославија беше луна-парк во споредба со Албанија. Ги имавме сите лични слободи, слушавме западна музика и гледавме американски филмови. Го споменав Сталоне, но тој беше само еден од многуте наши детски херои како Шварценегер, Брус Ли, џеки Чен, Чарлс Бронсон, Чак Норис, Жан-Клод Ван Дам и други. Нашиот источен сосед Бугарија исто така беше сиромашна комунистичка држава, со еден интерес за нашата држава – ако е дел од нивната.

Сите, таканаречени земји од источниот блок, вклучително и Романија, Чехословачка, Полска и Унгарија, според стандардот на Југославија, беа сметани за сиромашни земји. Ако ги исклучите политичките затвореници, национализацијата и присвојувањето на личните поседи на богатите граѓани, просечниот југословенски граѓанин имаше бесплатно образование и здравствена заштита, функционална социјална поддршка за помалку среќните и одлични политики за домување на работниците. Југославија практично беше социјалистичка држава со слободна пазрна економија и растот на БДП од 1950-тите до 1980-тите беше често поголем од повеќето капиталистички пазарни економии на Западна Европа и САД.

Но, од 1990-тите и распадот на Југославија и создавањето на помалите национални држави, песната се смени. Мојата земја, Македонија, стана особено затворена. Србија и Хрватска беа во војна, но имаа пријатели, Русија и ЕУ или САД. Ние, од друга страна, немавме пријатели и немавме односи или средство за извоз или увоз на стоки од каде било и сред процесот на транзиција од социјалистичко во демократско владеење. Тоа беше пеколно искуство! Некогашните полни пазари беа празни, немаше леб, млеко, месо, брашно. Бидејќи нафтата и бензинот се увезуваа од Грција, тие никогаш не пристигнуваа, или ако чекаш неколку дена на бензинската пумпа, можеби може ќе го наполниш резервоарот, можеби. Тоа беше време кога криминалците владееја со нашата суверена земја и шверцуваа цигари, кафе, шеќер, нафта, електроника, хемикалии, па дури и оружје. Сите тие работи вредеа повеќе од златото. Македонскиот тутун, познат во светот повеќе од еден век, им беше даден на големите играчи за бадијала. Тие го пакуваа и ни го продаваа назад преку шверц за десетократно.

Политичарите или крими-шефовите имаа полни стомаци и ги галеа со смеа како веселиот стар Дедо Мраз. Обичните луѓе беа очајни и гладни, нивните заштеди блокирани од државата и банките, останаа без работа или избор во животот, гладни, исплашени и без перспектива. Во тие околности, мајка ми седеше во нашата кујна и разговараше со нејзината пријателка, медицинско лице, за процесите на зачувување храна и вода.

„Ако отвориш шише, водата е микробиолошки чиста една недела. Секако, водата од чешма е полна со хемикалии и е безбедна можеби еден месец, ако се чува правилно”, зборуваше како да рецитира стихови од The Preppers Bible. Мајка ми ги запиша нејзините совети и направи список: вода, брашно, масло, конзервирана храна… и чуваше резерва на сè во текот на 1990-те.

Инфлацијата беше 450 проценти, БДП беше минус 7,5%, стапката на невработеност беше 30% и ако имаше среќа да се вработиш тоа беше за плата од 100 американски долари. Ако случајно имаше странски капитал, банките ти го земаа. Луѓето живееја како затвореници во сопствената земја. Многу луѓе избегаа од затворот, но не секој имаше шанса.

Затвор на војната

Во време на економската нестабилност, стравот од сенката на војната беше секогаш присутен и ја опфаќаше нашата сончева јужна држава. Во 1991 година екс-Југославија се раздели и ние се стекнавме со независност, во 1992 година започна страшната војна во Босна, во 1999 година се пресели поблиску, кон Косово и, конечно, во 2001 година дојде до нашата земја. Беше пеколна деценија, а јас бев во најдобрите години од мојот живот, тринаесет до дваесет и три.

Во последната година од бурната деценија, или првата од новиот милениум, Block Rockin Beats дојдоа во нашата земја и луѓето почнаа да се убиваат едни со други. Албанците сакаа права, Македонците одговорија „Можеби, но не и со оружје“, и како што се случува на Балканот, пушките зборуваа наместо устите. Војната веќе започна во некои други градови, но мојот град Скопје сè уште беше безбеден. Мајка ми се плашеше дека ќе ме однесат на фронтот. Тогаш бев студент по психологија и не верував дека им треба некој за да разговара со нив за Фројд, потребни им се војници. Но, сепак, бев под стрес дека во секој момент некој ќе почука на мојата врата и ќе ме однесе. Кога заѕвонуваше ѕвончето сите рипавме како попарени. Една вечер ме разбуди звукот од експлозии и тресења и срцето скоро ми искокна од градите. Додека се обидував да сфатам каде сум во темницата, сфатив дека само грмеше, а грмеше страшно!

Набргу после тоа, громовите и тресоците навистина дојдоа во нашиот град. Имаше вистински битки, не повеќе од 10 километри од мојата куќа, хеликоптери, авиони, експлозии на минофрлачи, калашникови и звуците на војната кои претходно ги имав слушнато само по филмовите, ме придружуваа додека учев за Шарко, Хелмхолц, Вунт, Пијаже, Павлов, Скинер и други пионери на психологијата. Тоа беше вистински тест на мотивацијата и упорноста на разумот над емоциите.

Да бидеш во сопствената земја, во сопствениот дом, но сепак да се чувствуваш како затвореник во некој голем затвор е многу чудно.
Имаше мигови кога не се слушаа пукањата, сонцето ги капеше дрвјата со својата млечна светлина, а птиците ја пееја својата пролетна песна, и тогаш застанував на прозорецот и се прашував како природата нема гајле за нашите грижи и само продолжува понатаму, како да не постоиме. Можеби само за миг, кога птиците брзо ќе летнеа кон небото во јато, исплашени од звук на експлозија, се радував: „Ве фативме!“

Секоја пролет, десет години, чекавме да дојде тој момент. Знаевме дека еден ден ќе се разбудиме не само од сонцето, туку и од звуците на војната. И кога дојде бевме исплашени како она јато птици на дрвото пред мојата куќа. Но, не можевме да одлетаме на некое друго дрво. Наместо тоа останавме во нашиот град и во нашите домови и се надевавме дека војната ќе заврши наскоро. Чувството на затвор и изолација беше во кулминација. Никој не веруваше никому и секој се плашеше од секого. Дури и вашиот најдобар сосед утре би можел да ве застрела од грб. Тоа се случувало и порано. Кога војната во Босна започна најблиските соседи кои понекогаш во животот се расправале за нешто глупаво, како и сите соседи, сега имаа дозвола да убиваат, и тие ја искористија. Сите беа потенцијална закана и ако сакаш да живееш, треба да бидеш претпазлив. Не верувај на никој, грижи се за себеси. Дали ти е познато?

Епилог – светот како затвор

Војната заврши во летото 2001 година и се чинеше дека доаѓаат подобри времиња. Во наредните години имаше неколку други нестабилности и препукувања, но општо гледано одевме во вистинската насока. Албанците ги добија заслужените права и ние станавме подемократска држава.

Во следните две децении не се опоравивме економски, а нашите соседи не нѐ поддржуваа. По ѓаволите, уште немавме ниту име за нашата држава, бидејќи Македонија не беше меѓународно призната, ниту нашиот народ, јазик или религија. Во умот на светот бевме измислен, конструиран, непостоечки ентитет и тоа остави трага врз нас. Се боревме да бидеме дел од ЕУ со децении и не успеавме, секогаш имаше изговор за нешто што не им одговараше на големите момчиња, иако правевме сè што бараа од нас.

Многу луѓе избегаа од овој голем затвор на една земја, повеќето од нив се добри, паметни луѓе. Она што остана не беше најдоброто. Некои силеџии, груби луѓе кои знаат да преживеат и да напредуваат во тешки ситуации. Да речеме само дека јас не сум еден од тие луѓе и доста ми е тешко да бидам целосно развиено човечко суштество во околности каде што повисоките интелектуални потреби се сметаат за неважни, дури и се гледа со потсмев на нив. Поранешните насилници од училиштето кои го мачеа мојот пријател и мене станаа богати и моќни „бизнисмени“, а земјата стана затвореник на таквите ликови. Поранешните горди членови на комунистичката партија кои информираа за своите пријатели станаа капиталисти од слободниот пазар кој раководеше со незаштитеното мнозинство.

Во 2020 година трите децении на нашето затворање завршија, бев подготвен да прифатам дека мојата адолесценција и младоста минаа залудно, но се надевав дека барем моите средовечни години ќе бидат подобри. Мојата земја доби ново име и ЕУ и светот беа подготвени да нè препознаат како дел од нив, дури и нашиот најтежок непријател, нашиот јужен сосед, кој се радуваше на нашата мака и борба во изминатите децении. Бевме подготвени за нешто големо, за поголема иднина за која сонувавме три децении, да можеме да патуваме и работиме во странство без да чекаме визи, да не бидеме понижени од странските државни службеници како да сме понизок вид, да можеме да работиме и заработиме нешто повеќе во животот. Многу од нашите граѓани сметаа дека не е правилно државата да го смени нејзиното име, но и нив им беше здодеано од голиот опстанок и сакаа да живеат целосен, среќен и исполнет живот.

И токму тогаш, во почетокот на 2020 година, светот се изолираше. Изгледаше како нашата лоша среќа да му се пренесе на целиот свет. Сега сите живеевме во страв, недоверба, економска несигурност и изолација, и немавме каде да бегаме од затворот на реалноста. Дали ви е познато? Се разбира дека ви е познато, сега кога целиот свет е како еден голем затвор. Но, не плашете се, човечката раса е цврст орев, таа не се дава, се прилагодува, исто како и природата, таа е дел од неа. Ќе опстане и ќе изгради нешто подобро. Прашање е на време.

24.04.2020

Ничија земја – татковината на мајка ми

Куса лична историја на Југославија и Македонија од 1990 до 2020

Беше 1984 година и имав седум години и долга замрсена „ко битлси“ коса, како што ме задеваше докторотм татко ми, и бев „копиле на циганка“, како што велеше дедо ми, заебан ветеран од втората светска војна. Се разбира косата ми беше неуредна; бев одгледан од двајца татковски егоманијачки примери, а ниту еден од нив не ме научи како да се чешлам или како да се облекувам пристојно или сите други работи кои значат дека имаш мајка. Моите родители тогаш веќе беа разделени, мајка ми по потекло буржујска „предавничка“ и татко ми, син на горд социјалистички партизански борец. Живеев во марксистичкиот рај и не знаев ниту како изгледа мајка ми, таа ме чуваше од илјадници километри далечина како дух, ми шепотеше во увото да не се грижам, да излезам од токсичната домашна средина надвор на улица и да си играм со другарите. Улицата беше зен и бескрајна среќа. И навистина, годината беше магичка – Сараевските Олимписки зимски игри во 1984, сега само збирштина од како швајцарско сирење избушените австроунгарски и социјалистички згради.

Пребарувам низ сежавањата како низ парчиња сложувалка и си помислувам, „По ѓаволите, па можело и да биде проклета 1984-та од Орвел!” Луѓето се поткажуваа помеѓу себе на партијата, дури и сопствени пријатели или роднини, кои потоа ги бркаа од работа или, како дедо ми од татко ми, завршувале во затвор, иако биле социјалисти. Во меѓувреме нојата социјалистичка земја се распадна и преживеавме пеколна бесмислена војна. Ги изгубив сите другари од детството, но добив нова транзициска татковина. Да, и мајка. Но, да бидеме искрени животот во Југославија во социјализмот и не беше толку лош. Подоцна некои автори го нарекоа дури и „Кока-Кола социјализам“. Точно, ги имавме сите добра на капитализмот, дури и Кока-кола, иако повеќе ја сакавме домашната Кокта, која, за волја на вистината, не беше толку вкусна како темниот американски пијалак кој сакаше да го копира.

Во текот на историјата, но исто така во секој одреден момент од историјата на Југославија, постоеле многу реалности. Во една од тие реалности се родила мајка ми во 1950 година. Ќерка на индустријалист, кој дошол од Чешка во Скопје во 1920-тите со сон да изгради негово мало капиталистичко кралство, и успеал! Оттогаш Скопје било дел од Кралството на србите, хрватите и словенците (1918-1929), Кралство Југославија (1929-1941), Федеративна народна република Југославија (1945-1963), Социјалистичка федеративна република Југославија (1963-1991), Република Македонија (1992-2019) и Република Северна Македонија (2019). Навистина е збунувачки за некој кој не ја знае историјата на краиштава. Во 1938 мојот прадедо, чешкиот капиталист, изградил фабрика наречена „Куманово“ во реонот на денешната „Ќерамидница“, која имала автоматска мелнца за брашно, со модерни машини од Германија и Англија, според зборовите на мајка ми, прва од таков вид на Балканот. Исто така купил многу земја, изградил куќи, и на секоја од ќерките за подарок им дал по една куќа. Но, ниту тој, ниту другите богати луѓе не знаеле дека доаѓа војната, а по неа социјализмот.

Семејство Корда

Баба ми од мајка ми, Нада Корда, била крупна и силна жена, но само наизглед. На сите слики кои ги имам видено, нејзиниот поглед е насочен во далечината, затоа што била оптеретена од нејзиното болно срце. За разлика од нејзините сестри, таа не сакала материјални богатства. Таа имала една желба – да студира уметност. Татко ѝ не можел да ја одбие и ги платил студиите и престојот. Бидејќи во Скопје немало Факултет за уметност, таа заминала да студира во Белград во 1937. Се вратила во Скопје во 1942 и, како и сите, преживувала како знае и умее. Во 1944 година се омажила за друг капиталист, богат млад човек кој возел моторцикли, си ја мазнел косата и пушел скапи цигари.

Нада Корда (втора лево) со нејзините роднини и една од нејзините слики погоре, Скопје, 1944 година

„Ромка“, слика од Нада Корда (1941)

Југослвија под социјалистичкиот режим била богата земја и луѓето биле среќни. Немало глад како во СССР и луѓето биле среќни. Поголемиот дел од нив, се разбира. Мојот дедо од татковата страна бил пет години на „Голи оток“, пекол на земјата за политичките затвореници, и тој не бил среќен. Се разбира, како социјалист и партизан со тринаесет дупки од куршуми како доказ, не бил среќен. Но, тоа е ништо во споредба со судбината на капиталистичките „предавници“ од семејството на мајка ми. Сите фабрики, куќи и земјиштето им било одземено преку колонизација, национализација и присвојување. Тоа била реалноста на социјализмот, не само за луѓето од градовите, туку и за селаните кои имале земјиште и стока. Официјалната приказна била дека државата работи за добробитта на народот на Југославија. Реалноста беше дека сите приватни сопствености кои ги одземала државата завршиле во други приватни раце на комунистичките лидери. Една од куќите на мојот прадедо, така била дадена на руски генерал кој едноставно поминувал низ улицата каде била куќата, ја видел и му се допаднала. Семејството имало една ноќ да се отсели. Подоцна, во Македонија, таа куќа паднала во државна сопственот, била преименувана во пензионерски дом, а потоа во кафеана.

Во тие околности, целото семејство на баба ми од страната на мајка ми заминало од Југославија и се вратило во Чехословачка. Сите освен баба ми. Таа останала во Скопје со нејзиниот маж и тие си живееле среќно… Се разбира, во животот нема среќни краеви, но каде би била забавата и радоста без тешкотиите! Нејзиниот сон да стане професионален уметник бил уништен од војната, социјалистичката национализација на богатствата, нејзината болест и напуштањето на нејзиното семејство. Но, таа имала сопруг и, повеќе од сѐ, сакала да има дете. лекарите ја советувале дека не е добро да роди дете поради нејзиното слабо срце, но не успеале да ја убедат. Така, во 1950 година се родила мајка ми. Нема многу слики од баба ми од тој период, но во тие кои ги споменав претходно, таа сеогаш изгледаше далечна, небаре гледа во иднината и како да знае дека нема да биде тука уште долго и да го гледа сопственото дете како расте. Кога мајка ми имаше девет години, баба ми почина. Нејзиниот сопруг остана сам, без љубовта на неговиот живот, куќа полна книги кои таа ги читаше додека беше прикована за постелата и многу недовршени слики.

Семејство Сима

Дедо ми, се разбира бил скршен, но тоа не беше прва трагедија во неговото семејство. Татко му бил цинцар, дел од еден народ за кој се верува дека ја донел граѓанската урбана култура на балканот. При крајот на Отоманската империја тој бил градоначалник на Кочани, град и област позната по одгледувањето ориз. Во 1920-тите кога дошол во Скопје, веќе бил богат човек. купил куќа во познатото скопско Пајко маало и отворил продавница за ткаенини, штофови и одела наречена „Симиќ“. Неговото оригинално презиме било влашкото „Сима, но како што се менувале властите, така се менувало и тоа. Прво станало Симиќ, па Симов, па Симоски и на крај повторно Сима. Тоа е едно од чудата на Балканот, менувањето на идентитетот е прилично честа и нормална појава.

Џика Сима, 1935

Прадедо ми и прабаба ми имале пет деца, две момчиња и три девојчиња. Двете момчиња завршиле високо економско образование, едниот во Париз, другиот во Скопје. По смртта на татко им, момќињата го воделе семејниот бизнис. Постариот се оженил за босанка и заедно се преселиле со младите деца во Босна кон почетокот на Втората светска војна. Само што пристигнале, таткото и ќеркичката Билјана биле убиени во автобусот од фашистичка заседа. Мајката и синот преживеале и се вратиле во Скопје. Семејството кое веќе станало имотно ја оставило куќата во Пајко Маало на сопругата на братот, а мојот дедо го нарекол неговото прво и единствено дете, мајка ми – Билјана – во сеќавање на малата седум-годишна ќерка на неговиот постар брат.

Девојчето кое било убиено во Втората светска војна (1940) и мајка ми, наречена по неа (1958)

Кога социјализмот чукнал на вратата продавницата „Симиќ“ и сите приватно стекнати богатства и имоти им биле одземени. Мајка ми живеела со нејзиното семејство во изнајмени станови и куќи. Но, дедо ми, Џика Сима, не се откажал. Отворил продавница за спортска опрема во Скопје, наречена „Спорт“ и потоа претставништво на белградската продавница за мебел „Југоекспорт“. Тој бил дел од администрацијата на фудбалскиот клуб Вардар, активен во зимските спортови, судија на скијачки натпревари и основач на „Планинарскиот Сојуз на Македонија“. Очигледно се работело за тежок капиталистички орев за кршење, но кога баба ми починала во 1959 година, конечно бил скршен. Како сите самохрани татковци, тој се обидел да ја пополни празнината од мајчинска фигура во животот на ќерка му со строги правила и го владеел неговото кралство со цврста рака. Како што можете да претпоставите на девет годишната ќерка тоа не ѝ се допаднало. Била пратена да живее со нејзините тетки на село и имала навидум пријатно рурално искуство со природни убавини, пред да се врати во Скопје неколку години подоцна.

Мајка ми во Социјалистичка Југославија

Мајка ми имала 13 години кога новата Социјалистичка Република Македонија, како дел од Социјалистичка Федеративна Република Југославија, преживеа катастрофа. Скопје било уништено од земјотрес и повеќето од градбите биле уништени. На сите жители на Скопје им биле доделени привремени бараки за живеење. Кога состојбата се средила, дедо ми ја вратил неговата барака во Тавталиџе на државата и потоа купил куќа од сестрата на баба ми, каде што мајка ми живее и денес. Тој е можеби единствениот раков пример на човек кој ја вратил бараката во Скопје, додека другите жители подоцна ги надоградиле и направиле куќи врз бараките, а потоа и згради. И така настанал модерниот град Скопје по земјотресот. Мене ми се чини дека во моето семејство отсекогаш се ценел трудот, искреноста и стекнатите нешта. Многу им било одземено, но никогаш не земале нешто што не им припаѓа. Мајка ми била одгледана по тој принцип и јас лично верувам во него. Скопје било повторно изградено со помошта од истокот и западот и тоа прерасна во впечатливи и автентични бруталистички градби по кои Скопје било познато во 1960-тите и понатаму. Во тоа време нашата социјалистичка младина не била многу поинаква од младината во капиталистичките земји. И тие слушале британски и американски рок и и ги движеле колковите на звукот на Битлси и Ролинг Стоунси.

Новата декада била на повидок и мајка ми имала дваесет години. Конечно, ослободена од татковските стеги, таа уживала на одмор во Макарска, на брегот на Јадранското море. Тогаш и таму, на забава со звуците на Purple Haze од Џими Хендрикс во позадина, таа го запозна мажот кој подоцна стана мојот татко. Таа го напушти Скопје и татко ѝ и ги премести сите нејзини земни работи во Сараево. Една година подоцна, се роди првиот производ на младешката љубов, сестра ми. Сараево, главниот град на Босна и Херцеговина, во 970-тите бил поразличен град од Скопје. Мешавина на австро-унгарски и отомански влијанија, и мешавина на националности и религии. Во социјализмот, сите беа еднакви независно од нивните убедувања, и навистина беа. Под другарот и маршал Тито луѓето го споменуваа како тој да бил единствено божество. „Братство и единство“ бил слоганот на Југословенската нација и луѓето живееја според него, особено во Босна. Босанскиот народ, освен тоа, имаше и вистинска смисла за хумор, и во тие услови се роди сестра ми и шест години подоцна и јас. Тоа беа големите седумдесетти, хард рок, бакенбарди модерни домови, електрични апарати, портокалова, зелена, жолта и сѐ друго по ред!

Мајка ми во 1972 година, млада мајка и студентка по право, пушач до ден-денес

1980-тите пристигнаа со изненадување! Нашиот маршал на бел коњ, Тито, почина. Тој настан во Југославија беше доживеан од сите како апокалипса. Од детето кое седи во училишната клупа и гледа низ очи полни солзи во сликата на Тито која виси над училишната табла до деведесет-годишниот старец во неговиот дом, кој ја слуша веста на старинско радио, си става ракија во чашка и потоа истура малку на подот – за спокој на мртвите, и многу можно, извикува „Тито, драги!“ Нашиот спасител, кој ги доближи сите различни нации во една заедничка Југославија, изгради мостови со Азија, Африка, Европа и САД. Се имаше сретнато со сите позначајни светски лидери на неговото време. Тој беше ѕвезда и беше посетуван од многу ѕвезди. Југославија беше вистински играч на светските мапи. На времето неговиот погреб беше најголемата државна церемонија во историјата.

Таа година, 1980, беше исто така и лична катастрофа за мајка ми. Моите родители се разделија и таа беше сама во град кој не беше нејзин. Сите пријатели и семејство кои ѝ беа драги сега ја напуштија затоа што сите беа пријатели и семејство на татко ми. Таа беше оставена сама со две деца, несигурна иднина, и несигурна работа во град кој наеднаш стана туѓ и далечен. И потоа уследија леганите борби и омразата помеѓу некогашните млади љубовници. Таа победи на суд. легалниот систем сѐ уште работеше и мајката имаше права на нејзините деца, независно од тоа што таткото има многу врски и беше познат доктор. Но, тој не сакаше да го прифати поразот.

Мајка ми живееше со мене и сестра ми во изнајмен подрум, повторно како во времето на социјалистичката конфискација. Но, сега тиранинот не беше државата која луѓето ја сакаа, туку човекот кој таа некогаш го сакаше, и кој по секоја цена сакаше да си го врати синот. Таа мораше да оди на работа и немаше кој да ги чува децата на сигурно. Многу пати татко ми ќе дојдеше и ќе ме земеше од улицата или од градинка. Мајка ми беше странец во странска земја и единствениот начин да ме врати беше со помош на полицијата. Таков беше мојот живот тогаш, татко ми ќе ме киднапираше, потоа полицијата ќе дојдеше и ќе затропаше на врата, дедо ми и баба ми ќе ме скриеја и потоа полицијата ќе влезеше насила и ќе ме извлечеше од скривалиштето и назад кај мајка ми. Но, зошто само мене, зошто не сестра ми?

Мојот дедо од страната на татко ми беше црногорски ридски човек, борец кој дошол во Босна со партизаните и учествувал во најкрвавите битни во Втората светска војна на Балканот, на Неретва и Сутјеска. Каква врска има тоа со мене? Во Црна Гора кога момче ќе влезе во автобус, ако постара жена седи, таа мора да стане и да му го отстапи местото. Можеби мислите дека правилната работа е обратното? не, во Црна Гора момчето е наледник на презимето, а ќената е важна само како носител на потенцијално момче. Заради тоа сестра ми била оставена на мир, додека јас бев киднапиран повторно и повторно, додека мајка ми не реши дека е направена доволна психолошка штета на нејзиното семејтво. Си ги спакува куферите и нѐ иднесе на железничка станица. Тогаш татко ми, се чини добро информиран тип, повторно се појави и ме одзема со сила. Не можам да замислам што ѝ се моткало на мајка ми во главата во тие моменти пред да се качи на возот за Скопје со сестра ми и да ме остави со татко ми. Но, можам само да претпоставам дека, со нејзиниот мајчински инстинкт, таа знаела дека ако остане ситуацијата само ќе се влоши. Таа беше во стран град и никој не можеше да ѝ ги заштити децата. На овој начин, нејзиниот син беше со татко му, кој беше способен да направи сѐ само да го задржи. Тоа мораше да значи дека го сака многу и дека нема да дозволи да страда.

Имав три години и живеев со татко ми, баба ми и дедо ми. Ми беше кажано дека треба да ја викам баба ми „мајко“ и го правев тоа, но длабоко во себеси, знаев дека тоа не е во ред. Духот на мајка ми кој веќе не моќев да замислам како изгледа ми се чинеше дека ме следи секаде. Некогаш тоа беше миризба или чувство на топлина, звук или нешто друго и знаев дека таа ми праќа пораки, каде и да беше. Но, немав свесно сеќавање за неа, па дури и тогаш во 1984 година, кога дедо ми ја нарече „циганка“. Како прво, „циган“ беше погрден збор во Југославија, и означуваше некој без дом, сиромашен номад. Но, мајка ми не беше сиромашна и имаше дом. таа беше од јужниот дел на Југославија кој имаше, и сеуште има голема популација на Роми која се смета за рамноправен дел од општеството. Така дедо ми, во неговата глава, навредуваше две нации со еден удар, ромската и македонската, но и мајк ми и мене. Тој беше партизан, а таа ќерка на капиталист. Треба ли да додадм уште?

Потоа, таа дојде во Сараево многу пати и бараше да ме види, но татко ми не дозволуваше. Наместо тоа, тој ми ја полнеше главата со стравови дека таа е лоша и дека ќе ме грабне. Со текот на годините, кога тргнав на училиште, со мене секогаш одеше некој, мојот личен телохранител. Подоцна, кога конечно ме пуштија да одам сам, секогаш ме потсетуваа на можноста дека некој ме следи. Се разбира, мајка ми никогаш не се обиде да ме грабне на сила, но во моите соништа ме бркаше злобна вештерка, секоја ноќ, за на крај да паднам во бунар без дно.

Мајка ми никогаш не се откажа од мене. Баба ми по татко ми жена со строги очи и старечки мов од мустачиња над горната усна, го водеше семејството, нешто што ми стана јасно подоцна. Штом таа почина, татко ми конечно дозволи да добивам пакетчиња од мајка ми. Можеби се потсетил како е да ти недостасува мајка и се сожали на мене. Овие пакети беа исполнети со најинтересни работи за на училиште, шарени пенкалца и гуми, неколку домашни колачиња и слатки какви не сум пробал дотогаш, и писмо од неа и сестра ми, двете ќенки фигури кои само моќев да замислувам како изгледаат. Ги читав писмата со чудење и срам. Зошто срам? Живеев во машки свет каде не беше дозволено изразување емоции, а писмата беа исполнети со нив. ова секогаш завршуваше со молба да напишам нешто за возврат, но јас никогаш не го правев тоа, зашто татко ми никогаш не ме тераше. Освен тоа, бев дете и не знаев што да пишам. Да можев, би го направил тоа, и требаше, како што подоцна сфатив. Но, како дете – нема шанси! Бев пшремногу исплашен од емоциите. Тие значеа само едно нешто – дека си слаб, а јас не сакав да бидам слаб. Татко ми исто така беше исплашен, но тој не ги криеше неговите агресивни емоции кон мене. Тој го искажуваше неговиот бес во форма на безмилосни тепања со раце, каиш, нозе… навистина широк дијапазон за искажување емоции. Дедо ми не ме тепаше, но редовно го искажуваше неговиот бес во форма на фрлање работи кон мене – запалка, лиуле или тежок стаклен пепелник. Тој беше навистина страсен пушач, што да кажам Како и да е, избегнувањето тепање или предмети кои летаа кон мене беше дел од моето секојдневие и за среќа најчесто успевав да го направам тоа – бегав на улицата и останував таму, прв надвор, последен дома. Кога и да можев, бегав и одев кај другарите, си играв надвор, се шлаев по улиците, како што духот на мајка ми ме советуваше. Бев вистински уличен стаорец.

Јас („Титов пионер“) со Вучко, маскота на Зимските олимписки игри во Сараево во 1984 година

И тогаш, како гром од ведро небо, татко ми реши да ѝ дозволи на мајка ми да ме посети. Го знаете она чудно искуство кога запознавате некој за прв пат, но имате чувство дека го знаете од некаде. Така ми беше мене, но веројатно уште почудно, затоа што нејзината прилика и глас, нејзиниот мирис и чувство кое го имав беше запечатено во дел од мојот мозок на кој не можев да му пристапам свесно. Таа ме однесе на кино, ми купи сладолед, ја послуша секоја и сите мои желби. Никогаш никој не бил толку добар со мене во мојот живот. Како што стоевме во ходникот од мојата зграда, пред да влезам дома, кога ни заврши времето за заедничката дружба, таа ме погледна како да не сака да ме пушти никогаш. Се почувствував непријатно и несигурно. Што треба да правам? Дали да се вратам и да ја гушнам. Веќе се гушнавме премногу пати за еден ден. По ѓаволите, мене никој не ме гушкаше, никогаш! Така само кажав „чао“ и влегов внатре. Повторно бев во мојот токсичен свет и почувствував олеснување. Машките не треба да имаат емоции, зарем не?

Break Rockin Beats на 1990-тите

Неколку години поминаа така ипред да се свестам татко ми ми кажа: „Спакувај се, одиш во Канзас!“ Во ред, тргнавме за Скопје, но би можело да биде и Канзас или Земјата на Оз затоа што за мене тоа беше еден сосема нов свет. Добив нов дом, сестра и мајка, но изгубив дедо, татко и сите мои пријатели. Дали зделката беше фер? Не знам. Беше фер за мајка ми, се разбира. Сега двете нејзини деца беа повторно кај неа, по десет години борба. Беше 1990 година и светот влезе во нова деценија на Nirvana и grunge, MC Hammer и hip hop, break beats, и се разбира, нова катастрофа. Овој пат моја татковина беше на мета. Југославија се раздели на најуќасен и апсурден начин, преку војна. Сараево, мојот роден град, настрада најмногу. Беше под окупација пет години, и многу од неговите жители настрадаа, додека други заминаа во различни делови од Европа или светот. Поранешни професори и доктори сега беа чистачи, мијачи на садови и ѓубреџии. Животот е мистериозна работа, нели.

Што правев јас во оваа деценија? Тогашбев тинејџер и учев многу, слупшав многу стара и нова музика, го учев македонскиот јазик, ги заменив моите пријатели со голема библиотека со книги за уметност и наука од целиот век, и поминав многу квалитетно семејно време со мајка ми и сестра ми. навистина беше добро кога не се плашевме од војната која ни чукаше на врата. 1990-тите за нас беа мешавина на добри музички ритми и лоши рафали на оружје. Мајка ми секогаш чуваше залихи на храна која не се расипува брзо и извори на енергија и топлина како каглен, нафта и дрва, како и други работи во подрумот, ако затребаат во вонреден случај. Таа отсекогаш беше самохран родител со план. За среќа, војната не дојде кај нас во деведесеттите. Но, нашите соседи, Србија и Хрватска, ја осетија и тоа добро. Моја татковина, Босна и Херцеговина, настрада најмногу. 100,000 луѓе беа убиени и повеќе од два милиони раселени. Тоа е цената на бесмислена, брутална војна која заврши во 1995 година. Време беше да се сменат калашников ритмите со искршените ритмови на LTJ Bukem, Roni Size, Alex Reece, Goldie, Prodigy и нашиот Kiril Dzajkovski. И тоа беа ритмови!

Беше крајот на векот, 1999, дури и крај на еден милениум, а јас бев мијач на садови во Лондон, во бегство од уште една војна на Балканот, војната на Косово, која многу лесно можеше да се прелее кај нас. Во азискиот ресторан каде што работев, главниот готвач беше висок и весел англичанец, лесен на муабет и љубител на drum’n’bass и лесно се здруживме околу музичките вкусови. Другите готвачи беа една крупна црнкиња, бегалка од Африка, и слабо момче од Велс. Една вечер, откако вечеравме ориз со пилешко и зеленчук, кои добрата африканка го зготви за нас, типот од Велс ми покажа неколку движења од орото Тешкото кои ги видел на ТВ. За малку ќе се задавев со парче пилешко од изненадување! Откако ми истече визата се вратив во Скопје и животот продолжи на стариот транзициски начин: подготовки за војна, натрупување залихи, и надеж дека нема да изгубиш работа и да станеш технички вишок, како многумина.

Некои сметаат дека новите милиниум започна во 2001 година, но за нас тоа не беше битно. Таа година означи почеток на уште една војна и овој пат нашите животи беа на мета. Избегавме во Белград каде се обидов да студирам, но наместо тоа заминав во Црна Гора да го посетам татко ми. не раскажав што се случи со него? И тој ја напушти својата босанска земја во 1992 година и замина во неговата дедовина, Црна Гора, каде основа ново семејство. И така се најдов таму, со неговата жена и трите деца. Зошто по ѓаволите бев таму? Да кажеме дека еден ден планирав да станам татко и дека сакав да се помирам со него, само за да се осигурам дека неговите постапки нема да ме прогонуваат, дека нема да си ги тепам децата или да ги оставам и да станам како него. Тоа беше причината и останав верен на неа. Се помирив со него во себеси и никогаш повеќе не го видов. Војната во Македонија заврши на мојот роденден, 13 август, и јас заминав дома. Мајка ми беше среќна што ме гледа, но во нејзините очи имаше доза разочарување. Никогап не ми рече зошто, но знаев дека е заради тоа што отидов да се видам со татко ми. Можев да ѝ објаснам дека тоа го направив заради себе си и моето идно семејство, но знаев дека немаше да има разлика. Можеби беше во право.

Image: My mom in 2020

Новиот милениум и новата реалност на 2020-тите

Наскоро станав писател, некои би рекле прилично плоден и инвентивен, и можеби инспирирав една генерација млади писатели, барем во нашата земја. Мајка ми ме гледаше како растам, станувам уметник, завршувам образование, се вработувам, основам семејство, заработувам за дом, „голем телевизор, машина за алишта, автомобил…“ и целиот Трејнспотинг монолог. Но, тоа е друга приказна за преживувањето, преминот од социјалистички во капиталистички вредности, бројни жртви на процесот, и мојата нова преименувана „домовина“, која се обидува да се вклопи во новото друштво на големи фраери. Единствениот проблем е дека Македонија е женско, и на неа, како и на мајка ми, ништо во животот не им е гратис. Таа мора да се бори за секое право кое треба да ѝ припаѓа. Таа е горда, и малку постараи нејзините деца се возрасни, помудри и независни. Оваа година, 2020, таа наполни 70 години. Нови предизвици се пред неа, живот повторно обвиен од страв и изолација, но сега тоа не е само нејзин проблем или тешкотија на нашата држава. Сега тоа е проблем на целиот свет и една нова приказна која ќе бида раскажана во редиците на несигурната иднина.

22.04.2020

Ни зимите не се тоа што беа

Снегот во март 2020 година, два дена по почетокот на пролетта, не беше среќна вест. Што е со посевите и колку нашата затворена, сиромашна и мала држава ќе издржи со сопствените залихи храна, колку ќе издржиме ние?

Овие прашања ме измачуваа додека се навраќав на посетата на мојот другар од детството Харе во февруари истава година. Не сме се виделе точно триесет години, од таа 1990-та година кога заминав од Сараево, мојот скирол во багажникот од црвената Лада Нива со која татко ми пред години се имаше судрено и потоа вратот му беше во гипс некое време. Седејќи на задното седиште од тој автомобил, на пат кон Скопје, ги гледав пејзажите на мојот град кои се менуваа на задното стакло како сцени од филм. Мојата симпатија на игралиштето како игра тенис, кривината и големите скали по кои се спуштавме со велосипед, местото каде што паднав и решив прв пат да не заплачам, куќата на Харис на аголот помеѓу улицата Лезе Перере и Логавина, некогашното Кино во локалната „Месна заедница“ каде уште одекнуваа извиците на Брус Ли, ударите на Роки и рафалите на Шварци од филмот Командос.

Понатаму екранот се затемнува, зашто тоа е светот на моето детство, сѐ друго беше светот на возрасните. Извиците на луѓето, плачот на децата, гранатите врз куќите, дупките од куршуми врз сите згради, мините по планините кои и ден-денес не им се знае местото… тоа е хорор-филм кој не го гледав, но добро им е познат на моите другари или нивните родители кои останале да си ги чуваат домовите.

Во мојот стан сега живее некој таксист, но дали тој стан некогаш ми припаѓал на мене? Дедо ми го доби станот како истакнат борец во втората светска војна, „медицински феномен“, како што би кажал Харе. Рамбо и Командос не можат ни на прст да му се фатат со неговите тринаесет здобиени рани од куршум, неколку извадени, повеќето оставени во телото, за да можам јас да ги напипам и да се восхитувам на неговите приказни од војната. Да играме една игра? Наречи значајна битка од Босна и Херцеговина од Втората светска војна – дедо ми бил таму!

Денес, триесет години откако го напуштив тој стан и тој град, Харе ми донесе книга. „Логавина, улица под опсада“, за искуствата на американска новинарка од животот во Сараево, личните судбини на луѓето кои живееле под окупација. „Се спомнува и нашиот другар Бељо,“ ми рече Харе. Да, оној Бељо, кој постојано правеше белји и така го доби името, штрклесто, плаво и секогаш насмеано момче кое ја преживеа војната, годините на глад и окупација, горењето книги и целиот мебел од дома во ладните сараевски зими и потоа загина на првиот ден од ослободувањето. Но, сум ви ја раскажал таа приказна, како и сите други приказни кои се веќе раскажани. Не знам дали ќе можам да ја читам книгата, иако Харе ја читал, ја читале и моите другари од детството, Гребо, добриот, весел и искрен Гребо кој го преживеал тоа, ја читал книгата.

Харе е мојот најстар другар. Го знам откако знам за себе, дури и самиот тој вели дека јас сум му го дал прекарот кој му останал целиот живот. Денес е остарен, со поседеана брада и ќелав, но ја има истата насмевка и шеретските очи со кои нѐ засмејуваше како деца. Дали очите на луѓето навистина не се менуваат цел живот? Освен во длабоката старост кога се замаглуваат, како да ставаат заштитен слој помеѓу себеси и светот зашто премногу виделе, сѐ преживеале и сѐ им е веќе јасно.

Зборувавме за старите времиња и за тоа како во Сараево зимно време врнеше толку многу снег што ни беше над детските глави. Излегувавме од дома и се фрлавме право во снегот. Но, и таа приказна ја знаете.

Коментирав дека во Скопје никогаш немало такви снегови и дека повеќето зими се без снег. „Сега и во Сараево е исто,“ одговара тој, „глобално затоплување.“

Гледајќи го снегот надвор пред мојата зграда, како се напластува врз дрвјата и празното игралиште без вообичаениот џагор од деца, размислувам за тоа зошто баш сега, кога нема кој да му се израдува, снегот реши да заврне. Во некоја од моите приказни раскажував дека снегот носи радост на децата, а гнев на старците, сега сите се во втората категорија.

Харе беше тука и замина. Не му раскажав ништо од тоа што сакав да му кажам, а чекав триесет години да го сторам тоа. Повторно имав флешбек на средбата со татко ми, во Херцег Нови, таа 2001 година, додека кај нас дома се водеа битки. Сакав да се видам со него за да го исфрлам од системот, да си кажам дека нема да бидам татко како него, дека нема да си ги оставам и заборавам децата. И навистина беше така. Но, во чинот на претераната грижа за децата, ги направив неподготвени за живот. Тоа го разбирам сега. Ние другите, кои сме биле оставени сами на себе, сме научиле да се бориме и да сакаме да успееме. Дали татко ми, несакајќи, ми направил услуга? Таа помисла ме измачува и ми внесува немир. Чувството дека сѐ што си направил со добра намера изродило лоши нешта. Но, како што често велам: „Што и да правиш како родител, ќе згрешиш“. Белким има и нешто добро!?

Го оставив Харе пред неговиот хотел во центарот на мојот град Скопје. „Ти благодарам што ме остави да зборувам,“ ми рече тој, а јас одговорив „Ег… шт… зр…“ и тоа беше тоа. Последното нешто што му го кажав на нашата прва средба по триесет години. Во мојата глава се натпреваруваа илјадници мисли на македонски и српско-хрватски и ниту една од нив немаше смисол. „Ти сега живееш тука,“ ми се повторија зборовите на мајка ми од пред триесет години кога се доселив во Скопје. Навистина, ниту моите мисли не зборуваат веќе на мојот мајчин јазик, одамна.

Дали можев да сторам нешто поинаку, да кажам, да раскажам нешто што не сум го кажал во моите книги? Дали ќе имаше разлика? Што ќе се сменеше? Дали писателот живее за да пишува или пишува за да живее е вечната дилема која сѐ уште не можам да ја одгатнам.

Време е за враќање во реалноста. Тука сум, веќе одамна, не сум тоа што сум бил, тоа дете е останато некаде таму, на аголот помеѓу Лезе Перере и Логавина, се смее во домот на Харе и гледа телевизија со него, си игра со желката од неговиот двор, истрчува надвор и ги собира другарите, а потоа сите заедно – на игралиште со топка и така цел ден! Нека остане таму.

Ние сме тука и го гледаме снегот кој наместо радост ни носи грижи. Детството е завршено.

23.03.2020

Сите војни почнуваат на пролет

Владо е најхрабриот човек кој го познавам. Не, Владо е најразумниот човек што го знам. „Никогаш не дозволувај емоциите да ја надвладеат логиката.“ Така велеше тој, како да е небаре Спок од планетата Вулкан.

Беше март 2020 година и целиот свет беше во паника. Освен Владо. Да ви кажам два-три збора во врска со него.

Во 1996 година бев страсно заљубен во девојка која одеше на јазичен курс со мене и наместо да и го кажам тоа јас и пишував писма кои никогаш не и ги дадов. Она што денешните американци би го нарекле класичен „бич мув“.

Таа 1996 година, кога завршувавме средно училиште, јас во моето „Јосип Броз – Тито“, наречено според некогашниот Маршал на бел коњ, гордоста на секој Југословен, од седум-годишно дете кое ставаше лепенки од Тито насекаде по домашниот мебел, до седумдесет и седум-годишен старец кој чуваше слика од Тито врз неговиот телевизор. Владо беше четврта година во средното хемиско училиште „Марија Склодовска-Кири“. Еден од овие два ликови ќе остане запомнет во историјата, вие решете кој.

Владо седеше на неговиот кауч во малата кујничка на петтиот кат од социјалистичка зграда во скопската населба „Карпош“ и ги слушаше моите приказни за мојата неостварена љубов, по ни сам не знам кој пат. Не коментираше ништо и повремено одговараше со неговото стандардно „аха“. Моето место – столчето до малата трпезариска маса, а над неа полица со радио-касетофон и до него касети од рок и хард-рок бендови од седумдесетти до деведесетти години на минатиот век.

Крајот на минатиот век беше време на касетофони, телевизори со катодни цевки, грамофони, плочи, касети, видео рекордери и ВХС касети, вокмени и цедеплејери и друга технологија која денес е непотребна, а нам ни се чинеше фантастично футуристичка како хавербордот на Марти Мекфлај од филмот „Враќање во иднината“. Времињата се сменети, но некои работи не. Вечното „аха“ на Владо и неговите ставови во врска со животот и луѓето.

Кујничката не беше поголема од два на три метра, но таа беше светот на Владо. Таму се обидував да го спојам мојот свет со неговиот и ја истурав мојата душа, додека Владо немо сведочеше на тој космички чин.

Лево од кујничката – магичен простор наречен „шпајз“ во кој на една полица беа наредени сите потребни намирници за семејството и се разбира теглите со домашни производи карактеристични за нашата средина – ајвар, туршија, лутеници… Бурето со зелка, се разбира, се чуваше во подрум и задача на Владо беше од време на време, особено кога мајка му ќе реши да прави сарми, да отиде до таму, да го отвори, да земе една главица, да ја размеша водата да не се прави „жабокречина“ и уредно да го затвори. Владо имаше и други домашни задолженија како чистење со правосмукалка по дома. Сите мои другари, и јас, го имавме истото задолжение. На Балканот така се чуваше рамноправноста помеѓу половите. Машките деца чистеа со правосмукалка. Лично имав и други домашни задолженија, да ја стругам кадата, зашто „тоа е машка работа и бара сила“, а како и сите другари, учествував во семејното миење теписи (освен Владо кој ги миеше сам и за хонорар што ми се чинеше сурово од неговите родители, но конечно донесе до финансиска независност и успех на Владо во подоцнежниот живот), потоа кречење по дома и постојано разместување мебел за различни сезони.

Понекогаш миев садови не затоа што морав, туку зашто сакав, уште од времето кога живеев со дедо ми и татко ми и честопати бев сам дома. Тогаш најголемо задоволство ми беше да го донесам столот до мијалникот, да го натопам сунѓерот со вода и сјај и да почнам да тријам. Пената која ми се собираше на рацете како шеќерна волна ја снемуваше со еден млаз вода и тоа ми се чинеше магично. Освен тоа, повторно сам и без избор, понекогаш си пржев кајгана, откако сфатив дека не е доволно да ја изматиш, оставиш во тавата и заминеш да гледаш цртани. Ако не сакаш „горе жива, долу изгорена“, кајгана потребно е да ја свртиш, научив рано, можеби уште на девет годишна возраст и тоа без помош на Џејми Оливер!

Миризбата на брашно и домашни производи ме замавна откако Владо ја отвори вратата од шпајзот и го извади лебот од внатре. Ја извади даската, засече кришка леб и ја изеде така – без ништо. Толку едноставен, а толку практичен чин. Без губење време на отворање тегли и мачкање непотребни слоеви намаз од солен или благ вид, само сец-јад!

Како продолжение на „нашиот“ свет беше терасата, не поголема од половона метро на два ширина, каде освен резбариите на татко му на Владо кој постојано делкаше нешто со ножињата кои сам ги правеше и остреше, имаше стандардни зградарски жардињери, мала масичка и две столчиња на кои продолжуваше нашиот разговор во кој заборавав на мојот страв од висина поттикнат од екскурзиите низ планинските тесни патишта низ Босна и Црна Гора каде што автобусите им пркосат на законите на гравитацијата.

Во тие екстензии на нашите умови помина дел од нашата младост, подоцнежните мои несреќни љубови и единствената голема љубов на Владо која се случи и исчезна без тој да сподели збор со мене. Затоа Владо е најхрабриот човек кој го знам.

Во март 2020 година светот беше во паника од нешто што го нареков „војна со невидлив непријател“. Скриени по дома и изолирани едни од други, како што беше во мојот роден град, Сараево, во една вистинска војна во раните 1990-ти, живеевме во неизвесност. Владо живееше во најпогодената земја во Европа и стоички го поднесуваше сето што се случуваше, со рационален пристап и ладна глава.

Тогаш ми текна на еден наш муабет од времето на кујничката во кој разговаравме за неговиот дедо кој дошол за време на Втората Светска војна со фашистите во Македонија, како лекар, и се заљубил во идната баба на Владо, со која изродил неколку деца. Сепак, никогаш не успеал да се опорави од војната и измачуван од сопствени демони се вратил во својата матична земја, оставајќи ја сопругата и децата сами.

„Јас би полудел во војна,“ коментираше Владо поистоветувајќи се со неговиот дедо, а јас го доживеав тоа како знак на слабост кај него, некој кој го сметав за психички најстабилна личност која ја знам. Тој муабет остана некаде во аналите на четири ѕида помеѓу трпезариската маса и столчето до неа, каучот и касетофонот, даската за сечење леб и миризбата на брашно од шпајзот, а животот продолжи со сега ми се чини невидено темпо во кое голташе спомени и искуства во стравот од војната и неизвесноста на нашата мала државичка која секогаш се бореше да опстане.

Навраќајќи се на тој муабет, по многу години, во тој страшен март 2020 година (а сите војни почнуваат на пролет), го потсетив Владо на муабетот за неговиот дедо кој по војната не се преженил, доживеал длабока старост и го оставил целиот имот и парите на црквата. Сепак, на потомците од Македонија им оставил државјанство со кое сите заминале во неговата матична земја.

„Ти рече дека би полудил во војна,“ реков „но, ова што го преживувавме е вид војна и мене ми се чини дека ти сосема добро би ја поднел вистинската.“

„Не, војна е одземање животи, а денес се работи за спасување животи. Сега е најпотребно да имаш рационален простап кон работите,“ ми објасни Владо и продложи:

„Јас сум релативно смирен, бидејќи детално ги проучив работите за да можам да направам информирана одлука. Не сакам да бидам хипохондрик и цел живот да живеам во страв. Се разбира, човек треба да се пази и да биде одговорен за своето здравје. За имунитет земај витамини, кето диета, интермитент постење, вежбање, информирање од научни извори, заштита со маски и најбитно – неодење на гости кај стари луѓе, нив мораме да ги заштитиме. Генерална преокупација ми е евентуално да не заразам други и затоа сум изолиран,“ заврши Владо.

Затоа Владо е храбар, но не како некои „нема бе мене да ме фати“ во нашата средина, и не само тоа – тој е доблесен, зашто неговата преокупација се другите, а потоа тој самиот. Затоа „полудувањето“ на Владо во војна би било не заради стравот за себеси, туку заради нужноста да се повредат други, тоа го разбрав во овие воени времиња. Тоа е лекција која во тешките времиња би требале да ја научиме и да ја повториме сите. Мислам дека светот тогаш би бил подобро место за живеење.

21.03.2020

За Продиџи и за музиката од нашата младост, која патува низ времето и во другите димензии!

Во декември 1995 година бевме тазе четврта година средно и Скопје беше исполнето со алтернативна младина, навистина изгледаше како да сме дел од паралелен универзум зашто ни се случи неверојатен настан од другата димензија – Т-Фестивал!

Уште пред да бидат глобално познати, но сепак во екот на популарноста, Продиџи дојдоа во нашиот мал заборавен град на Балканот кој дури ни војната не го сакаше! Но, секако нејзината сенка нѐ демнеше, како што секојдневно треперевме под политичката несигурност или под притисокот на дотогашното економско ембарго од Грција; невработеноста и технолошките вишоци се натрупуваа, бевме затворени од сите страни, вистинско Буре барут во кои најмал збор, грешен поглед или постапка можеше да биде Firestarter.

Но, тогаш Firestarter уште не постоеше и „наши“ албуми беа премногу рејверскиот „Experience“ и омилен брејкбитовски „Music for the Jilted Generation“. Ја тресев главата на “Poison” зашто, како металец, тоа беше единствениот начин на кој знаев да играм. Продиџи некако совршено ми лежеа, а “Voodoo People” беше магична музика за нашата џитната генерација!

Настапот на Продиџи започна и пред да се свестам се најдов во шутката која ме сврте наглавечки и ме однесе како здивена река кон виорот во кој потонав. Се изнаголтав мартинки во сите бои, а некој со боксови ми отсвири хармоника дугметара по ребрата и на крај некоја маја(-гери) ме исфрли како износен партал од виорот. Додека се освестував сфатив дека ова беше нешто поинакво, не се шуткав на журка во Мјузик Гарден, ова беше ѕвер кој никој не можеше да го контролира – и тој беше подготвен да нѐ голтне!

Завршивме средно училиште и светот беше пред нас. Бевме млади и исполнети со надеж за подобра иднина. Јас се подготвував да заминам за Италија на студии. Проклета информатика за следниот милениум во бела Италија. „Нема да останеш без работа, оптиката е иднината,“ ме убедуваше еден пријател на мајка ми. Што можеше да тргне наопаку? Тоа е веќе друга приказна.

Се договоривме со Сандра, другарка од средно, да славиме заедно роденден и воедно да се простиме од друштвото. Секој требаше да замине по својот пат. Таа родена еден ден пред мене, на 12-ти, јас на 13-ти август. Пред две години се појави во нашето училиште како врвулица од енергија, живеела во Африка, се школувала кој знае каде по светот, знаеше подобро француски од нашиот професор, метузалемот Бошко кој наместо да нѐ учи за „же суи“ низ солзи во очите ни раскажуваше за авантурите на „кутрата Козета“ од „Клетници“ на Виктор Иго. Секој час, од почеток до крај, до неговиот крај, бог да го прости.

Забавата ја правевме кај мене дома. Ѕидот во дневната соба беше ремек-дело изработено од сестра ми, со нерамнини од гипс и светла одоздола кои даваа изглед на пештера, а во кујната гајбите пиво се празнеа побрзо отколку што можев да ги наредам.

„Тука изгледа како во кафиќ,“ рече Бојана, несудената љубов на мојот најдобар другар од средно, и соборец од клупа, Вла. Но, дневната се празнеше за сметка на мојата соба, каде имав нафрлано непотребни работи од другите простории, а токму таму против моја волја, далеку од музиката и забавата се насобраа моите другари и другарки. Бојана му раскажуваше на Вла за нејзиниот дечко, опасен моторџија-факултетлија со кој еден несигурен средношколец не можеше да се натпреварува. Двајцата бевме разочарани, јас од забавата, а тој од девојката по која копнееше. Всушност, и јас имав слична дијагноза. Само мојата беше во Мјузик гарден со нејзиниот дечко и морав да ја видам, веднаш!

Излетавме надвор во топлата августовска ноќ и пред да се свестиме поминавме покрај редиците насобрана раја на клупите во градскиот парк каде се толчеа Скопски, Кавадарки и Смедеревки во пластични чаши кои младост значеа. Се поздравивме со металците, панкерите и алтернативците и помеѓу себе ги исмевавме шминкерите кои беа упатени кон дискотеките во паркот и се најдовме пред Мјузик Гарден.

„Лична карта,“ изговори устата под ќељавицата на вратарот, а јас, со моите на тој ден полни, деветнаесет години се навредив и јавно протестирав како смее да не ми верува за годините. „Батка, ти може имаш и четириесет, но законот си е закон,“ рече тој со потсмев, а јас ја пикнав личната карта во задниот џеб и сигурно зачекорив кон градината на музиката.

Од звучките ечеше Ратамахата на Сепултура, популарна во тоа време и пред нас се одвиваше бесна шутка. Неколку вечери претходно таму го изведував мојот транс-танц, ја тресев главата како да сакам да ми се откачи од рамената, и скокав насекаде, додека другите ме гледаа со чудење, а некои од нив и со бес. Потоа излегов надвор и се упатив кон кејот и испеав риголето на реката Вардар. Но, вечерва во мене немаше алкохол, ниту радост, ја немаше неа, ниту имав желба за шутка.

Се вративме на забавата, Бојана беше замината, а ние двајцата покиснати. Музика пушташе Аритон, другар од средно, денешен познат реге диџеј, и од звучките трештеше познат звук, но непозната верзија на песна. Рефренот одеше: „I’m gonna send him to outer space, find another race“. Музиката сосема ме обзема, веќе не постоеше таа или тагата, само сегашноста и ритамот, како пулсирањето на срцето кое бара да чук-чука, здивот кој диш-дише, сега и веднаш!

„Што е ова,“ го прашав Аритон додека пребаруваше низ винилките што да пушти следно.

„Продиџи,“ ми одговори, „синглови.“

Наскоро заминав во Италија, касетата со сингловите која ја преснимив од винилките на Тони ми стана најомилена и напреслушувана музика заедно со друга плејада бендови од тие 1996-97 година, а и подоцна низ годините и децениите, Продиџи направија неприкосновен спој од електронска и панк-рок музика, со гаражен призвук кој ги спои моите најголеми музички љубови во една незаменлива целина, како никој дотогаш… и засекогаш!

Како и секој музички правоверник, откако започна ерата на мобилните телефони, до ден-денес, сум имал само два рингтонови, „Out of space“ и „Voodoo people“. Затоа, денес не пишувам со тага, туку со благодарност за звуците кои од нашата мала сина точка во вселената патуваат со брзина на светлината кон познатите галаксии и непознатите цивилизации и го носат звукот на нашата младост, нашата историја, љубови, стравови, падови и победи. Можеби Лијам е мозокот, но Флинт е срцето! Останува да видиме дали мозокот може да преживее без телото?

„I’ll take your brain to another dimension…“

1993 INSANE IN THE BRAIN – CYPRESS HILL

„Ќе одиме во Багдад кафе“, ми рече Кечер.

„Не ми се оди,“ одговорив.

„Ајде, ќе скокнеме до Џаџо после,“ додаде. Тоа ми се чинеше ок. Тргнавме.

Багдад Кафе не ми се допаѓаше, за разлика од неговиот наследник Њу Ејџ кое што ми стана омилено место подоцна, но Џаџо и Дваескец во Домот на занаетчии беа совршени места за мене – сирови, искрени и алтернативни, без чајчиња и интелектуализам, без филозофија и ориентализам, сè што му беше омразено на мојот металски и панкерски ум од тоа време. Но, човек се менува и созрева дури може, дури машината на секојдневието не го сомеле и исплука нешто што повеќе не наликува на него, туку на сите други – во едно големо тенџере ајвар.

Поранешна Југославија на големо вриеше, за разлика од Чешка и Словачка кои се поделија мирно, а светот ни најмалку не се грижеше за војната сред Европа, зашто за нив ние не бевме Европа, туку провинција, балканијада, валканица која што треба да се истрие од ѓонот на нивната свест. Но, зошто би се грижеле, кога во светот се водеа уште минимум десеттина граѓански војни за кои што исто така не им беше гајле. Гватемала, Ангола, Авганистан, Судан, Шриланка, Либија, Руанда, Сиера Леоне, Алжир, Таџикистан, Бурунди… да споменеме само неколку.

Recipe For Hate на Bad Religion звучеше како совршено име на албум за тоа време, но мене не ми се допаѓаше. Ми се чинеше дека хардкор панкот е мртов, а тој повторно воскресна на поинаков начин со песните на пост-панк бендовите како Fugazi или со гранџ призвукот на Mudhoney кои ги слушав до полудување на домашните и на соседите.

I Will Always Love You од Whitney Houston завиваше на телевизорот и јас го изгаснав со гадење. Сакав врескање од поинаков вид, гласно панкерско дерење и шуштење на касетите кое некогаш беше погласно од самата музика. Следниот албум на Nirvana по Nevermind не беше таков, а нивниот настап на MTV Unplugged ме разочара. Се чинеше дека гранџот беше во криза. Сепак, алтернативната музика не застана по падот на Nirvana. My Name Is Mud на Primus воведе еден нов звук и нова свесност во мојот живот, како и Дисциплина Кичме и други необични бендови кои ги пронаоѓав на мојот неделен аџилак – одењето пешки од Дебар Маало до новата железничка станица каде што се наоѓаше продавницата за касети, Поп Топ.

И покрај негодувањата на мојот музички „совозач”, Вла, музиката можеше да биде силна и забавна воедно, што ми се допаѓаше како концепт. „Бука у моди,“ трештеше од моето стерео. Бев втора година средно и ми се чинеше дека можностите пред мене се неограничени.

Домашното списание за алтернативна култура Тротоар, се појави во вистинскиот момент, токму кога All That She Wants на Ace of Base или Informer од Snow секојдневно вршеа атак на нашите уши. Конечно можевме повеќе да научиме за нашите идоли во време кога немавме интернет и не можевме со еден клик да дознаеме сè што сакавме. Нарачувавме книги од странство и одевме во Универзитетската библиотека, копиравме и препишувавме текстови, но не ни беше тешко, зашто бевме жедни за знаење.

Металот еволуираше. По смртта на Metallica не останаа многу бендови кои би нè протресле, со искучок на Sepultura кои го продолжија нивниот општествен ангажман со Territory, што не беше вообичаено за металските бендови, а во нашата поранешна држава се водеа жестоки битки за територии. Порано нè прашуваа „Кој си, од каде си?“ со интерес и желба за споделување, но сега одговорот беше само „За никаде сум.“

Гитарата од Numb на U2 за’ржа и го фати светот неподготвен. Музиката стана отчукување на срцето, ротор од машина, мотор од автомобил… Ја слушав и размислував на „моите“ Einsturzende Neubauten кои тоа го правеа со години претходно… Се чинеше дека поп-рок музиката еволуира и фаќа чекор со рапот кој што секогаш експериментираше. Insane in the Brain на вечните Cypress Hill или Bacdafucup на краткотрајните Onyx внесуваа свежина во сцената, а Body Count го мешаа металот со рапот на сосема нов начин и тоа ми се допаѓаше. Да тресеш глава на рапување беше предизвикувачки концепт. Моите металски пријатели ме задеваа заради ваквите интереси, но тоа е една сосема поинаква приказна.

Ова е приказна во која Моника Селеш беше нападната и нејзината кариера од тогаш никогаш повеќе нема да биде иста, а нејзиниот напаѓач ќе биде минимално казнет. Но, тоа беше само уште една неправда во 1993-та на која светот замижа, само уште една причина за спуштена глава на обичниот човек и потонатост во себеси.

На MTV ја даваа Sober на Tool. Се запрашав „Дали сме сите само заробени кукли во кутиите на сопственото постоење?“ Целата земја чиниш беше затворена во сопствениот свет – непризнаени од никого, се боревме, но борбата нè измори, а транзицијата уште повеќе, луѓето лево-десно губеа работа и музиката како Human Behaviour на Björk или албумот Into the Labyrinth на Dead Can Dance ми се чинеше совршен саундтрак за ваквата атмосфера. Влеговме во лавиринтот на транзицијата од кој што сè уште го бараме излезот.

1992 KILLING IN THE NAME – RATM

Уште еден свет на звукот полека, но сигурно навлегуваше во мојот живот. Додека хардкор панкот засекогаш остана на маргините на музиката и популарноста, гаражниот панк рок изби од гаражите директно во умот на милиони млади во светот и ја смени музиката засекогаш. Поради Nirvana носевме карирани кошули и кратки маици преку долги ракави, а Pearl Jam со помелодичниот звук ни ја раскажа американската реалност од 90-те.

„Знаеш дека личиш на пејачот на Red Hot Chili Peppers?“ ме задеваа соучениците, а јас лудував по Blood Sugar Sex Magik. Фанк алтернативниот рок со примеси на рап за мене беше ново откритие.
Еклектичките 90-ти започнаа. Give It Away рокаше од мојот касетофон, а јас го запишував текстот, иако не го разбирав, ниту се задлабочував во зборовите кои проповедаа алтруизам и несебичност, а за мене значеа бунт и „гајле ми е“ став. Времињата беа себични и ужасни. Војната и опсадата на мојот роден град започнаа.

9 мај 1992. Ден на победата над фашизмот. Во средно училиште за писмена работа имавме истоимена тема и јас не можев да се воздржам. Ризикувајќи добра оценка пишував за фашизмот и чувството на пораз, за смртта на Југославија изградена на скелетите на тие кои се бореа против фашизмот, кој во поранешна Југославија беше посилен отколку што бил 1942-та, за моите другари и стравот дека никогаш повеќе нема да ги видам. Добив петка, иако за малку ја утнав темата, но што да правам кога времињата беа утнати.

Тимур го нападнаа. Веќе некое време го прогонуваа деца на новопечени богаташи, вистински транзициско-националистички копилиња, кои палеа дневници и пишуваа графити по училиштето и притоа беа одлични ученици. Часовите завршија и излеговме надвор, а на излезот од училишниот двор – сурија. Го следеа Тимур и го задеваа. Тој стоички поднесуваше, но почнаа да го туркаат и да го удираат. Тој се бранеше, но не можеше да се додржи на нозе. Падна и другите скокнаа врз него. Во тој миг заборавив на тоа дека сите беа за две глави повисоки од мене и два пати потешки од моите 40-тина кила со тексас јакна со металски „пришивачи“ и влетав во шутката, буткајќи и удирајќи сè околу себеси.

Тимур стана и несвесен дека јас сум до него почна да бега, а неколку души тргнаа по него, но тој беше побрз оставајќи ги далеку зад себе. Некој викна „Мајку ти е..м српску!“, а не можеше да биде подалеку од вистината. Некои се вратија и го пренасочија вниманието врз мене. „Он го бранеше!“ викнаа и во тој момент времето застана. Кон мене се движеше сила на природата вообличена во толпа жедна за крв.
„Немој да сте го пипнале!“ рече некој до мене. Тие се закопаа во место, си ги свиткаа опашките и заминаа. Се свртев и до мене видов еден металец којшто изгледаше опасно и злобно. Ми намигна. До ден денес не знам кој беше тој, можеби мојот металски ангел чувар, но благодарен сум му зашто ме спаси од линчување. Знаев отсекогаш, но тој ден добив неоспорна потврда – музиката поврзува и не гледа национални, религиозни или регионални бариери.

Тимур никогаш не прежали зошто ме оставил сам, иако сред брканицата не беше ни свесен дека сум до него, и од тогаш постојано ми се оддолжуваше и секогаш беше со мене кога ми требаше – до ден денешен. Но, не – јас верувам дека е заради тоа што му помогнав кога сите го оставија, а двајцата бевме поразлични од другите, осудувани и неразбрани. Можеби затоа бевме неразделни и во добро и во лошо. А лошото допрва следуваше.

Утредента Боби дојде со мене во училиште и остана некое време во дворот од училиштето со брат му за да нè заштитат ако треба. Двајцата крупни, неизбричени и со долга коса. Директорката нè викна на разговор.

„Кои се оние криминалци во мојот двор?“ викна на нас. Се стаписавме.

„Д-дечкото на сестра ми,“ пропелтечив.

„Да им кажеш веднаш да заминат!“ загрме таа.

„Но, вчера го нападнаа и го истепаа Тимур и ние…“

„Не ме интересира, ништо не знам за тоа, а вие двајца ќе бидете казнети…“

Секако дека знаеше. Секако дека ја интересираше, но не правдината, ја интересираа татковците на тие деца кои нè тепаа, нивниот грб, нивните пари и моќ. Ние бевме безначајни бубачки кои и да бидат смачкани ништо нема да се смени. Бевме казнети, а силеџиите оправдани. Тоа беше почеток на новото време.

Ги разгледував касетите во Баги Шоп во Мавровка кога од звучниците наеднаш загрме звук кој добро ме протресе. Се стаписав. Го прашав газдата што пуштил и пред да сфатам што се случува Rage Against The Machine навлезе во мојот живот како торнадо и ме крена високо за да ме тресне долу, се чувствував како да јавам на бесен коњ којшто не можам да го контролирам. Времето нè правеше сите да се чувствуваме така.

Беше крај на училишната година и се подготвувавме за распустот. Наставникот по физика сè уште не беше дојден. Заѕвони. Со Тимур се туркавме на рака и иако го водев 13-3, никако не попуштав. „Ако го навалиш телото, ќе го користиш и делтоидеусот,“ зборувавме во безбројни прилики порано, а ги знаевме латинските имиња на сите поголеми мускули, зашто кревавме тегови секој ден после училиште. Тимур забрзано се ширеше, а не планираше да престане да расте. Во годините кои доаѓаа тој стана опасно момче кое им пркосеше на силеџиите, на извадените пиштоли и на вратарите по дискотеките. Тие кои некогаш го тепаа тогаш бегаа од него како од оган.

Додека се буткавме, неприродно ја извиткав раката, па откако Тимур притисна со цела сила, раката веќе немаше каде да оди и пукна – како на филм. Се освестив, а раката ми висеше на другата страна. Ја фатив и истрчав надвор. Мојата сага на скршениот Humerus започна.

Чекање неколку часа со скршена рака во Градска болница и потоа грешно поставен гипс. Вадење на гипсот на скршената рака со старински клешти, зашто машинката не им работеше во Државна болница. Грешно зараснување на коските. Залуден обид да се одвојат. Операција и шипка во раката.

Оштетен нерв, бавно опоравување и атрофирани мускули и по вадењето на гипсот. Цел распуст поминат во Центарот за физикална терапија во Козле. Секој ден. Масажа на мускулите. Парафинска терапија со врел восок за лактот кој се запекнал од недвижење. Електростимулација на нервот, вежби на физикална терапија. Инфрацрвена ламба. Сè беше залудно. Најголемите домашни неврохирурзи ме праќаа на операција во Словенија.

„Слушај момче, ако сакаш да се опоравиш, ќе работиш,“ ми рече еден средовечен човек кој доаѓаше на терапија со мене.

„Но, нервот не реагира. Мртов е.“

„Види ја мојата,“ рече тој и ја крена раката. „Гледаш? Мрда.“

„Но…“

„Слушај ме што ти велам, знам. Мојот случај е ист како твојот – повреда на нервот Radialis,“ се насмевна.

„Само вежбај и не откажувај се. Можеш да се потпреш на струјата да ти ја крева раката или да се потпреш на себеси и сам да ја кренеш.“

„Но, не се крева, ни милиметар!“

„Кревај ја со мозокот! Кревај ја во мислите. И нека ти направи некој рака од шперплоча, ќе ја врзуваш секоја вечер пред спиење под твојата и така ќе спиеш.“
Killing In The Name Of на Rage Against The Machine рикаше од системот. Ѕидовите се тресеа. „Во име на кого се убиваат!? Страдање, смрт, беда, глад и болести… дали се добро моите другари?… дали се живи?… а татко ми? дали навистина ми е гајле за него?… дали тој се спасил?… “ помислував, но од мене излегуваше само едно лудачко и примордијално: „Аааа!“ додека со целата сила на своето тело и ум се обидував да ја кренам раката.

Пот ми се слеваше по челото, но само си повторував „Силата на умот! Силата на умот!“ и ми требаше целиот насобран бес и лутина, бучавата и врескањето на сите бунтови против машината, гранџови, гангста рапови и тешки метали за да го победам металот кој што ми беше во раката – 14 штрафови не’рѓосувачко железо кои поминуваа низ мојата коска и ги гмечеа нервите претходно извадени надвор од мускулното ткиво и држени во гумените ракавици на асистентот при операцијата за да се спојат коските. И тогаш конечно се случи – раката се помрдна – за милиметар.

Патот помеѓу нула и еден милиметар е многу потежок отколку патот помеѓу еден милиметар и еден метар. Потоа сè одеше побрзо. И подготовките за приемниот испит за средно училиште одеа полесно. Но, сепак фините движења на прстите кои овозможуваат држење молив и пишување беа далеку од моите способности. „Сè е во умот,“ се потсетив. Научив да пишувам со лева рака и така бев примен во гимназијата „Јосип Броз – Тито“.

Да знаеше истоимениот другар-господин што се случува со земјата која ја изградил би бил благодарен што не е жив. Или можеби не?

1991 LOSING MY RELIGION – R.E.M.

Тинејџерскиот дух владееше со нашите животи, а јас живеев од сабота до сабота – кога имавме свирки со другарите од основно. Кечер ме воведе во харкор-панк звукот и бендовите со чудни имиња на граница на самоисмевање со неопходна доза неприфаќање на нормите што на мојот бунтовен дух совршено му одговараше.

Една изџвакана касета го мелеше рефренот My God Rides A Skateboard на Германскиот бенд Spermbirds, а потоа рикаше Americans Are Cool – Fuck You! како бунт против ширењето демократија „на американски начин“ низ целиот свет. На Американците ич не им беше гајле за сето тоа.

Заливската војна беше во ек и додека постарите ја следеа на телевизија како некој возбудлив вечерен филм, сосема одделен од реалноста на ирачкиот народ кој што умираше од американските бомби а не од рацете на диктаторот од кој што сакаа да го ослободат, во реалноста се случуваше нешто поинаку – и глобално и локално. Немирите во Југославија започнаа и сегашноста од несигурна прерасна во неизвесна, а да не зборуваме за иднината.

„Зошто да не ја носам маицава?“ се бунтував.

„Затоа што не е во ред,“ рече мајка ми.

„Пред кого!?“

„А да не зборувам за тоа дека е опасно.“

Расправијата продолжи, но на крај не ја позајмив маицата Bad Religion од Кечер, на која што имаше пречкртан крст, за „славењето“ Велигден пред Соборниот Храм. Не од страв, туку за да не се грижи мајка ми. Но, што знаев јас за религијата воопшто? За мене таа беше знак на конформизмот и неразмислувањето со своја глава и никако не можеше да се помири со науката која што толку ја сакав.

Во позадина свиреше песната Big Bang на Bad Religion и јас размислував за настанокот на светот, вселената, нашето место во неа и сè ми се чинеше сосема во ред, но воедно и бесмислено. Науката колку-толку ме тешеше зашто таа даваше принципи и закони, ред и суштина во нередот во којшто се најдовме.

Религијата го најде своето место во мојот живот, но многу години подоцна, кога сфатив дека атеизмот е само форма на фанатизам, а мене „изми“ не ме интересираа, ни религиозниот, ни националниот. За разлика од мене нашата земја беше опиена од шовинизмот, доволен беше еден збор, лош поглед или грешно презиме па да те натепаат.

I Think We’re Alone Now на Snuff обработка на истоимената песна на Tiffany од посреќните и помалку сериозни 80-ти ја пуштаа на Maximum Rock’n’Roll, домашна емисија за алтернативна музика на 103-ка, а јас подготвено притиснав „record“ на касетофонот. Наскоро и нашата државичка беше сама, но самостојна и независна. Нашата борба оттогаш беше само наша.

Отсвирив неколку рифови и на Дебелиот тоа му се допадна. Кечер удри во чинелата која што беше закачена на лустерот и секако, во панк-рок направи-сам стил, немаше постамент, а потоа на единствениот добош и добро познатиот хардкор „ту-па-ту-ту-па“ ритам ја исполни мојата соба. Дебелиот нè снимаше на едно старо касетофонче и дрнкаше нешто на акустична-демек бас-гитара, а ние свиревме жестоко. Немавме концепт, ниту идеја, а песните се смислуваа на лице место. Во духот на пародијата и општествениот ангажман на панк движењето се викавме Social Imbecility и како прави панкери врска немавме од свирење, но го сакавме тоа – најмногу од сè.

Како дете ги мразев часовите по гитара во државното музичко училиште во Сараево, но како тинејџер бев горд на нив, но класичната гитара наскоро беше единственото нешто што ми остана. Позајмената електрична гитара морав да ја вратам, токму во моментот кога Кечер си купи асални тапани, а на нашите проби почна да доаѓа еден басист. Тие двајца продолжија да свират и ги оформија Суперхикс, денес веројатно единствениот значаен бенд во Македонија кој има храброст за интелигентна општествена критика, додека оние кои што се предмет на таа критика џускаат на нивните песни.

Она што не го сакаше Кечер беше мојата металска жичка, но што да правам кога Metallica таа година го издадоа нивниот последен добар албум, а звукот беше тежок, претежок и бавен, премногу бавен за хардкор-панкерите. Од мојот панкерски период наследив само една демо снимка со нашите песни, касетите со направи-сам омоти и SK-HC (Скопје-хардкор) графитот во мојата гаража.

Сепак, многу години подоцна, кога почнав активно да пишувам, идеалот на една совршена панк-хардкор песна повторно оживеа во моето пишување – брзо, бесно, кратко, што е можно пократко, а да кажеш сè и ништо да не остане недокажано. Сè уште го бркам тој идеал.

Бевме во првите редици на концерт пред сегашната Влада, некогашно Це-Ка. Боби ме крена на раменици и таму бев – на два метри пред Горан Таневски од Мизар. Звуците на Svjat Dreams го брануваа морето луѓе околу мене и бевме сплотени со тешкиот сериозен глас и тешките тапани кои одекнуваа во нашите души и резонираа во нашето тело гордо на „Македонија, наш’та мајка“.

3 минути и 53 секунди – листа на песни

Вим Хоф или Д-р Кнајп – не е важно. Само вдишете, опуштете се и нурнете се – во ладното!

„Isolation“ не е само песна на Joy Division

Ничија земја – татковината на мајка ми

Ни зимите не се тоа што беа

Сите војни почнуваат на пролет

За Продиџи и за музиката од нашата младост, која патува низ времето и во другите димензии!

1993 INSANE IN THE BRAIN – CYPRESS HILL

1992 KILLING IN THE NAME – RATM

1991 LOSING MY RELIGION – R.E.M.

Јазик:

Pages

Recent Posts

NYT > Books > Book Review

Pages

Recent Posts

NYT > Books > Book Review

Archives